Σπύρος Παυλίδης: Το ενδιαφέρον «εξατμίζεται» μετά από καταστροφικούς σεισμούς

- Newsroom

Του Νίκου Ασλανίδη

Η Ελλάδα έχει την υψηλότερη σεισμικότητα σε όλη τη Μεσόγειο. Πόσο όμως προετοιμασμένοι είμαστε να αντιμετωπίσουμε έναν ενδεχόμενο ισχυρό σεισμό; Ο ομότιμος καθηγητής Νεοτεκτονικής και Παλαιοσεισμολογίας στο τμήμα Γεωλογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Σπύρος Παυλίδης, πριν από λίγες ημέρες παρουσίασε το νέο του βιβλίο με τίτλο «Η δημιουργία του Αιγαίου» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Γερμανός».

Μιλώντας στη «ΜτΚ» επισήμανε ότι το ενδιαφέρον και η μεγαλύτερη δραστηριότητα των κρατικών δομών μετά από καταστροφικούς σεισμούς «εξατμίζεται» γρήγορα…

Δυστυχώς, όπως τόνισε ο ίδιος, στην Ελλάδα το ακραίο σενάριο, είτε δεν γίνεται κατανοητό ή αγνοείται ή δεν λαμβάνεται σοβαρά υπόψη.

Αρχικά θα ήθελα να μας πείτε πώς αποφασίσατε να σπουδάσετε γεωλογία;

Η ολοκλήρωση των σπουδών μου στο Τμήμα Φυσιογνωσίας της Φυσικομαθηματικής Σχολής (1969-73) ενίσχυσε ακόμη περισσότερο το ενδιαφέρον και την αγάπη μου για τις Φυσικές Επιστήμες, ιδιαίτερα τη Βιολογία και Γεωλογία, ενώ έγινα δεκτός στο νεοσύστατο τότε τμήμα Γεωλογίας, από το οποίο αποφοίτησα το 1978. 

Οι σεισμοί της Θεσσαλονίκης της χρονιάς εκείνης και τα ενεργά γεωλογικά ρήγματα που δραστηριοποιήθηκαν με ώθησαν να ασχοληθώ με το πρωτοεμφανιζόμενο αντικείμενο της Νεοτεκτονικής, δηλαδή της Γεωλογίας των σεισμών. Οι σπουδές μου συμπληρώθηκαν με μία σειρά μεταπτυχιακών σεμιναρίων στη Γαλλία, ΗΠΑ-Κίνα κ.ά. καθώς και με τη διδακτορική μου διατριβή το 1985.

Τι περιλαμβάνει το βιβλίο σας « Η δημιουργία του Αιγαίου»;

Η ενασχόλησή μου με την ιστορία και φιλοσοφία της επιστήμης, πέραν της ειδικότητάς μου, με οδήγησε στις σύγχρονες τάσεις της «Επιστήμης των γήινων συστημάτων» και της ολιστικής αντίληψης για το ζωντανό πλανήτη γη. 

Στο πόνημα αυτό γίνεται μία διεισδυτική προσέγγιση ποίησης, μύθου, διαχρονικής φιλοσοφίας και φυσικά των γεωεπιστημών, μία μίξη λέξεων των ποιητών μας, ακολουθώντας κυρίως τη δομή του «Άξιον Εστί» του Ελύτη, με τη συμπυκνωμένη, υπερβατική, γλαφυρή προσέγγισή του, για τη δημιουργία του κόσμου και τη γένεση του Αιγαίου, με την εκλαϊκευμένη επιστημονική ακριβολόγα σημερινή γνώση. 

Η πεζή επιστημονική γλώσσα, όσο απλή και αν είναι, έχει ανάγκη την ποιητική, όπου εναλλάσσονται και οι δυο τους στο κείμενο, προσπαθώντας να αλληλοσυμπληρωθούν και να δέσουν, στο βαθμό που το πετυχαίνουν.

Πώς συνδυάζεται την ποίηση με τη Γεωλογία;

Διότι ο ίδιος ο κόσμος είναι έργο τέχνης, είναι ποίημα. Γιατί η εγκυρότητα, αντικειμενικότητα και διεισδυτικότητα της επιστήμης ζευγαρώνουν με την εμπειρία της ομορφιάς.

Εξετάζονται ο τρόπος δημιουργίας των βουνών στη γη και ειδικότερα τα βουνά της πατρίδας μας, τα χιλιάδες νησιά, τις ορθοπλαγιές, τις κοιλάδες και πεδιάδες, δουλεμένες με ιδρώτα και αίμα, τις ακρογιαλιές, τις ρηχές και πολύ βαθιές θάλασσες και τα κρυμμένα βουνά κάτω από την επιφάνεια του νερού, γίνεται μια προσπάθεια εξοικείωσης με μερικές βασικές έννοιες της γεωλογίας για τη δυναμική και κινητικότητα αυτού του πλανήτη. 

Ο δυναμικός μας πλανήτης, η ορογένεση, οι σεισμοί και τα ηφαίστεια, «… τα χωρίς εκμαγείο βουνά πού βγάζουν απαράλλαχτες όψεις του αιωνίου» (Ελύτης).

Χώρος, γη και θάλασσα, που ξεπηδά ως τοπίο και ψυχή των ανθρώπων που το κατοίκησαν και των ποιητών μας, που το ύμνησαν. Η Πίνδος, ο Όλυμπος, ο Άθως, ο Σάος, ο Ταΰγετος και ο Ψηλορείτης, η Μήλος, η Σαντορίνη και τα κυκλαδονήσια είναι «…τα θεμέλιά (μας) μου στα βουνά…». Το Αιγαίο είναι η ψυχή του λαού του. «Ένα τοπίο δεν είναι όπως το αντιλαμβάνονται μερικοί, κάποιο, απλώς, σύνολο γης, φυτών και υδάτων», είναι «…η προβολή της ψυχής ενός λαού πάνω στην ύλη», κατά τον Ελύτη. «Τα φυσικά στοιχεία. Οι βράχοι, τα δένδρα, οι θάλασσες, που φλέγονται κάτω από τον ίδιο ήλιο και κατοικούνται από τις ίδιες υπερφυσικές δυνάμεις», είναι η ψυχή αυτού του τόπου.

Ασχολείστε πολλά χρόνια με τα ενεργά σεισμικά ρήγματα. Σε τι συμπεράσματα έχετε καταλήξει;

Τα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα αφορούν στην τεκτονική δομή και εξέλιξη του γήινου φλοιού, τη γεωδυναμική του Αιγαίου, κυρίως σεισμικά ενεργών περιοχών της Ελλάδας, αλλά και τη μελέτη ενεργών ρηγμάτων στην Αλβανία, Βουλγαρία, Ιταλία, Κίνα, Ταιβάν, Τουρκία και τη σύγκρισή τους με τα αντίστοιχα του Ελλαδικού χώρου. Εισήγα στην Ελλάδα τα πρωτοπόρα, καινοτόμα αντικείμενα της παλαιοσεισμολογίας, για τη μελέτη παλαιών σεισμών μερικών χιλιάδων χρόνων, αποτυπωμένων στο «γεωλογικό αρχείο», την αρχαιοσεισμολογία, τα θαλάσσια σεισμικά κύματα (τσουνάμι).

Σας παραπέμπω επίσης στις βάσεις δεδομένων ενεργών ρηγμάτων, την Παγκόσμια, την Ευρωπαϊκή και την Ελληνική Βάση Σεισμογενετικών Πηγών GreDaSS, http://legacy.ingv.it/DISS/, http://gredass.unife.it/) που αποτελεί μία προσπάθεια της Ερευνητικής μας ομάδας «Γεωλογίας των Σεισμών» (http://eqgeogr.weebly.com/). 

Κύριος στόχος αυτής της έρευνας ήταν να δημιουργήσει έναν κατάλογο ενεργών ρηγμάτων όσο το δυνατόν πληρέστερο για τον ευρύτερο χώρο του Αιγαίου, με πρότυπο τα διεθνή δεδομένα των αντίστοιχων βάσεων και τις δημοσιευμένες εργασίες για τον ελλαδικό χώρο από Έλληνες και ξένους ερευνητές. Σήμερα αναδημιουργείτε από τον ΟΑΣΠ-Επιτροπή Σεισμοτεκτονικής.

Πόσο κοντά είμαστε να βρεθεί κάποια ασφαλής μέθοδος για πρόγνωση των σεισμών;

Το μέλλον δεν μπορεί να προβλεφθεί γιατί δεν υπάρχει. Διαμορφώνεται από πολλούς γνωστούς και άγνωστους παράγοντες στην πολυπλοκότατη φύση και στις αλληλεπιδράσεις τους. 

Η επιστήμη όμως διαθέτει μεθόδους και δεδομένα, όπως αρχεία σεισμών, συμπληρωμένα από γεωλογικά. Μπορεί να κάνει σοβαρές και υπεύθυνες εκτιμήσεις και ποσοτικούς υπολογισμούς της σεισμικότητας και σεισμικής επικινδυνότητας διαφόρων περιοχών, πολύ χρήσιμες για την αντισεισμική μας προστασία. 

Η μακροπρόθεσμη πρόγνωση σεισμών φαίνεται ότι είναι εφικτός στόχος με πολλές αβεβαιότητες φυσικά, η βραχυπρόθεσμη όμως πρόβλεψη, αντίθετα με την πρόβλεψη του καιρού, αν και είναι πόθος των κοινών ανθρώπων και επιστημονικός στόχος, με πολλές και σημαντικές προσπάθειες, δεν διαφαίνεται να επιτυγχάνεται στο άμεσο μέλλον. 

Εκτιμάται μάλιστα ότι σε πολλές περιπτώσεις, αν είχε επιτευχθεί δεν θα ήταν χρήσιμος, ακόμη και επικίνδυνος.

Με τα δεδομένα που έχετε αυτή τη στιγμή ποια ρήγματα μπορούν να δώσουν ισχυρούς σεισμούς στον ελλαδικό χώρο;

Όλα τα γνωστά ρήγματα είναι εν δυνάμει σεισμογενετικές πηγές με πιθανότητα ενεργοποίησης, δηλαδή εκδήλωσης σεισμού, με περίοδο επανάληψης δεκάδων, εκατοντάδων, ακόμη και χιλιάδων χρόνων. 

Στους υπολογισμούς για μεγάλα τεχνικά έργα όπως φράγματα, γέφυρες σήραγγες κ.ά., λαμβάνονται είτε ως πιθανές πηγές δραστηριοποίησης ανεξάρτητα χρόνου, ή με πιθανότητα γένεσης σεισμού για 50, 400, 1.000 χρόνια, παρέχοντας στους μηχανικούς ποσοτικά δεδομένα σεισμικής επιτάχυνσης, ταχύτητας, μετατόπισης κ.ά.

Ο απρόβλεπτος χαρακτήρας των σεισμών σε σεισμογενείς περιοχές, όπως και η Ελλάδα, οι πολίτες πρέπει να γνωρίζουν τους κινδύνους και ο σχεδιασμός αντισεισμικής προστασίας να είναι διαφορετικός από εκείνο του παρελθόντος. Δυστυχώς, στις περισσότερες περιπτώσεις η χειρότερη εκδοχή, το ακραίο σενάριο, είτε δεν γίνεται κατανοητή ή αγνοείται ή δεν λαμβάνεται σοβαρά υπόψη. Και όμως συμβαίνει!

Στην περίπτωση κάποιου ισχυρού σεισμού είμαστε ικανοποιητικά προετοιμασμένοι; Θα αντέξουν τα παλιά κτίρια ή θα πρέπει να πάρουμε κάποια επιπλέον μέτρα;

Αν και η Ελλάδα έζησε μερικούς πολύ καταστροφικούς πολύνεκρους σεισμούς, όπως για παράδειγμα της Χίου (1881), Ιερισσού (1932), Κω (1933), Κεφαλονιάς -Ζακύνθου (1953), Θεσσαλονίκης - Βόλβης (1978), της Αθήνας (Πάρνηθα 1999) και ακόμη περισσοτέρους ισχυρούς τα τελευταία 100 χρόνια, απέδειξε ότι ο πολεοδομικός ιστός των περισσότερων πόλεων συμπεριφέρθηκε ικανοποιητικά. 

Αν και σε πολλές περιπτώσεις οι ζημιές ήταν σημαντικές, γενικά είναι λιγότερες σε σχέση με άλλες χώρες, ιδιαίτερα συγκρινόμενες με τη γειτονικές Τουρκία και Ιταλία. Διαθέτει έναν, από τους καλύτερους παγκοσμίως, αντισεισμικό κανονισμό, ο οποίος συμπληρώνεται τελευταία με τον Ευρωκώδικα 8, καθώς και άλλες κανονιστικές διατάξεις, οι οποίες πρέπει να εφαρμόζονται με «θρησκευτική ευλάβεια». 

Επίσης τα μέτρα πολιτικής προστασίας για σεισμούς και η ενημέρωση των πολιτών είναι ικανοποιητικά. Είναι ανάγκη όμως να συμπληρώνονται, να επικαιροποιούνται και να βελτιώνονται συνεχώς.

Τι πρέπει να κάνουν οι ιδιοκτήτες παλιών κτιρίων;

Ελέγχους των κτιρίων από εμπείρους πολιτικούς μηχανικούς και ενίσχυση τους, παρά το αποτρεπτικό κόστος, που κατά κανόνα το αποφεύγουν. Το σημαντικότερο είναι ότι γενικά τις περιόδους σεισμικής ησυχίας αποφεύγουμε να σκεφτόμαστε τις συνέπειες του σεισμού, το φαινόμενο γενικά, να το απωθούμε υποσυνείδητα και να αδρανούμε.

Η ελληνική πολιτεία τι πρέπει να κάνει για να θωρακιστούμε καλύτερα απέναντι στους σεισμούς;

Αν και έχουν γίνει πολλά και σημαντικά βήματα στην κατεύθυνση αυτή δεν αρκούν, γιατί οι κοινωνικές δομές γίνονται πιο πολύπλοκες, οι πολεοδομικές επεκτάσεις σε χαλαρότερα εδάφη κ.ά. Αν και υπάρχουν άρτιες διατάξεις, όπως για τον έλεγχο και την ενίσχυση δημοσίων κτιρίων, σχολείων, νοσοκομείων, θεάτρων κ.ά. λόγω του οικονομικού κόστους δυστυχώς δεν υλοποιούνται. 

Εντυπωσιακό είναι το ενδιαφέρον και η μεγαλύτερη δραστηριότητα των κρατικών δομών αμέσως μετά από καταστροφικούς σεισμούς, που «εξατμίζεται» γρήγορα. Από την περίοδο ακόμη πριν την οικονομική κρίση της χώρας μας, υπο-χρηματοδοτούνται η έρευνα, όπως και τα πανεπιστήμια, οι υποδομές και γενικά έχει μειωθεί το ενδιαφέρον. 

Αχαρακτήριστες είναι μερικές ανώφελες και άχρηστες γραφειοκρατικές ανακατατάξεις σοβαρών ερευνητικών κέντρων, μεταφορές από υπουργείο σε υπουργείο άλλο φορέα ή μείωση των αρμοδιοτήτων τους.

Ο σεισμός και οι επιπτώσεις του δεν μπορεί να αντιμετωπίζονται μόνο σαν ένα φυσικό φαινόμενο, αλλά ως ένα πολυσύνθετο κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό. Η αντισεισμική προστασία και θωράκιση της χώρας είναι ένα τεράστιο έργο υποδομής και ανάπτυξης και έτσι πρέπει να αντιμετωπίζεται με συνέχεια, συνέπεια και σοβαρότητα.

Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια;

Αν και ομότιμος καθηγητής, δηλαδή συνταξιούχος, συμπληρώνω μερικές επιστημονικές εργασίες. Οι πολλοί πλέον νεότεροι ερευνητές μας ξεπερνούν, με καλύτερες σπουδές και γνώσεις, εφαρμόζοντας νέες μεθόδους και ιδέες. Κυρίως όμως ασχολούμαι, ως πρόεδρος του δ.σ., με το Αριστοτέλειο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Θεσσαλονίκης (ΑΜΦΙΘ) και το εμβληματικό κτίριο που μας παραχώρησε ο δήμος Θεσσαλονίκης (Συνέργεια ΑΠΘ-Δήμου) επί Δημαρχίας Μπουτάρη. 

Το ΑΜΦΙΘ είναι ένας θεσμός στην πόλη της Θεσσαλονίκης, στη Μακεδονία και Βόρεια Ελλάδα, που έχει βάλει τη σφραγίδα του, με εκθέσεις όπως η ιδιαίτερα επιτυχημένη «Ορυκτά και Άνθρωπος», «Μνήμες Γαίας», «Ζωομορφές» κ.ά. 

Το ΑΜΦΙΘ συνιστά πρότυπο μουσειακό, ερευνητικό, εκπαιδευτικό και πολιτιστικό κέντρο της πόλης και περιλαμβάνει δραστηριότητες καταγραφής φυσιογνωστικών εκθεμάτων, έρευνας, προβολής, έκθεσης, στα γνωστικά αντικείμενα διαχρονικής και σύγχρονης γεωποικιλότητας και βιοποικιλότητας του ελληνικού χώρου. 

Το υλικό για την συγκρότηση του μουσείου υπάρχει σε αρκετά Τμήματα του ΑΠΘ. Οι ανεκτίμητες αυτές συλλογές που χρονολογούνται από 1927-29, θα αξιοποιούνται με κάθε πρόσφορο τρόπο.

Το μήνυμα που προσπαθούμε να μεταδώσουμε είναι αν ο άνθρωπός μπορεί να διαχειριστεί τη φύση με τα σημερινά επιστημονικά και τεχνολογικά μέσα που διαθέτει. Οι φυσικές επιστήμες μας προειδοποιούν ότι οι ανθρώπινες παρεμβάσεις στις φυσικές διεργασίες του πλανήτη έχουν δραστική επίδραση πάνω του, ώστε να είναι υποχρεωμένος να κατανοήσει καλύτερα τη «γλώσσα της φύσης». 

Αν επιχειρεί συνεχώς δραστικές επεμβάσεις πάνω της και προσπαθεί να ελέγξει τα διάφορα υποσυστήματα της, και συνεχίζει να τα αντιμετωπίζει ως μηχανικά εξαρτήματα, δεν διαθέτει ακόμη τις γνώσεις και δεν μπορεί να εκτίμηση τις συνέπειες της παρέμβασης του. 

Οι άνθρωποι είναι αρκετά ευφυείς για να κατανοήσουν την καταστροφική συνιστώσα που εμπεριέχεται στην αλόγιστη επέμβαση στο περιβάλλον. Αυτό το επίπεδο αυτογνωσίας ανοίγει κάποιες νέες δυνατότητες επιλογής.

«Η γη (φύση) δεν ανήκει στον άνθρωπο, ο άνθρωπος ανήκει στη γη». Όταν ο άνθρωπος λογίζεται ως μέρος της φύσης τότε η φύση δεν θα θεωρείται ξένη ούτε εχθρική, ούτε ο άνθρωπος ανεξέλεγκτος κυρίαρχος. 

Η φύση δεν μπορεί να γίνει ένα ακόμη πεδίο επιβολής της εξουσίας μας. Αντίθετα πρέπει να αντιμετωπίζεται με σεβασμό και προσεκτική διαχείριση. 

Η εξοικείωσή μας με τη φύση, ως μέρους του όλου και η συμπεριφορά μας απέναντί της, ως νοημόνων και σωφρόνων, θα μας εξασφαλίσει την «ευδαιμονική συμβίωση». Κατά τη διακήρυξη των στωικών «το ακολουθία φύσεως ζην τέλος η ευδαιμονία».

Πολλά από τα πιο δύσκολα προβλήματα που αντιμετωπίζει η κοινωνία στον 21ο αιώνα αφορούν τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ της ανθρωπότητας και του περιβάλλοντος, συμπεριλαμβανομένης της υπερθέρμανσης του πλανήτη, της παροχής γλυκού νερού, της παροχής ενέργειας και φυσικών κινδύνων όπως οι τυφώνες και οι σεισμοί. 

Η ικανότητά μας ως κοινωνία να αντιμετωπίζουμε αποτελεσματικά αυτά τα προβλήματα εξαρτάται από την ανατροφή μιας επόμενης γενιάς πολιτών, επιστημόνων και υπευθύνων λήψης αποφάσεων που θα μπορούν να σκέφτονται πιο διορατικά για τη γη και το περιβάλλον από ότι οι γονείς και οι παππούδες τους.

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 06.11.2022