Η άγνωστη ιστορία του μεταξιού στα Βασιλικά

H ιστορία του μεταξιού ξεκινά πριν από 4.700 χρόνια στην Κίνα. Η κατεργασία του ανακαλύφθηκε τυχαία από την αυτοκράτειρα Σι Λιγκ Τσι γύρω στο 2690 π.Χ.

Σύμφωνα με το μύθο ένα κουκούλι έπεσε πάνω στο βραστό νερό του τσαγιού και η αυτοκράτειρα στην προσπάθειά της να το βγάλει, τράβηξε μία εξαιρετικά λεπτή αλλά ανθεκτική κλωστή, την πρώτη μεταξωτή ίνα. Από τότε η αυτοκράτειρα λατρεύτηκε ως θεά του μεταξοσκώληκα και οι Κινέζοι κράτησαν μυστικό τον τρόπο κατασκευής του μεταξιού.

Οι Κινέζοι απαγόρευαν με αυστηρούς νόμους τη διάδοση της σηροτροφίας, ενώ η εξαγωγή των σπόρων του μεταξοσκώληκα τιμωρούνταν με θάνατο. Επιτρεπόταν μόνο η εξαγωγή κατεργασμένων νημάτων και υφασμάτων. Με τις εκστρατείες του Μεγάλου Αλέξανδρου το μεταξωτό ύφασμα εισήχθη στην αρχαία Ελλάδα. Λέγεται ότι ο Μέγας Αλέξανδρος έστειλε δείγματα στον δάσκαλό του, Αριστοτέλη, θέλοντας να μάθει το μυστικό της παραγωγής του μεταξιού, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Σύμφωνα με την παράδοση η διάδοση της μεταξοκαλλιέργειας από την Ανατολή στη Δύση έγινε από μοναχούς του Βυζαντίου, οι οποίοι με εντολή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, πήγαν στην Κίνα.

Στο τέλος της περιοδείας τους, το 554 μ.Χ., μετέφεραν κρυφά μέσα στα κούφια μπαστούνια τους αυγά μεταξοσκώληκα. Με αυτόν τον τρόπο ξεκίνησε η σηροτροφία στο Βυζάντιο.

Σήμερα η μοναδική πόλη που παράγει μετάξι στην Ελλάδα είναι το Σουφλί. Παλαιότερα όμως με τη σηροτροφία ασχολούνταν και οι κάτοικοι και άλλων περιοχών, όπως στα Βασιλικά Θεσσαλονίκης.

Την άγνωστη ιστορία της παραγωγής και χρήσης μεταξιού στα Βασιλικά, μπορούμε να μάθουμε εάν επισκεφτούμε μία έκθεση που θα γίνει στο πολιτιστικό κέντρο της Θέρμης από τις 24 Ιανουαρίου έως τις 8 Φεβρουαρίου.

Όπως τονίζει στη «Μακεδονία της Κυριακής» η πρόεδρος του συλλόγου «Εν Βασιλικοίς», Ευαγγελία Κούσα, στην έκθεση θα δούμε παραδοσιακές φορεσιές, υφαντά, κουβέρτες, τραπεζομάντηλα και στρωσίδια φτιαγμένα όλα από ατόφιο μετάξι και θα ενημερωθούμε για τη διαδικασία παραγωγής μεταξιού που δυστυχώς σταμάτησε στην περιοχή των Βασιλικών, την περίοδο του 1950.

Πώς αποφασίσατε να κάνετε την έκθεση «Στου μεταξιού τα χρόνια»;

Στο περιοδικό του συλλόγου μας «εν Βασιλικοίς» ένα από τα θέματα που ερευνήσαμε ήταν η σηροτροφία στα Βασιλικά. Πολλοί ηλικιωμένοι θυμούνταν την εκτροφή μεταξοσκώληκα στα σπίτια τους ή σε σπίτια συγγενών τους. Έτσι μέσα από την έρευνα και τις μαρτυρίες βρήκαμε ότι πολλές οικογένειες είχαν υφαντά από μετάξι, τότε που το μετάξι σαν πρώτη ύλη υπήρχε άφθονο, αφού το παρήγαγαν οι ίδιοι. Με μεγάλη χαρά μας παραχώρησαν τα ιδιαίτερα αυτά μεταξωτά που λέγονται «θυρωτά» ή «θυράτα» γιατί έχουν και συγκεκριμένο τρόπο ύφανσης και έτσι πραγματοποιήσαμε την έκθεση «Στου μεταξιού τα χρόνια» που αποτελεί ένα μέρος της ιστορίας του τόπου μας.

Από πότε λειτουργεί ο σύλλογός σας;

Ο σύλλογος μας είναι συνέχεια της εθελοντικής ομάδας για την ιστορία και ποιότητα ζωής στα Βασιλικά που ξεκίνησε τον Μάρτιο του 2022. Μια ομάδα που δημιουργήθηκε με στόχο να ερευνήσει και να αναδείξει την ιστορία του τόπου μας και να τη μεταλαμπαδεύσει στις επόμενες γενιές. Ταυτόχρονα υπήρχε η ανάγκη να ασχοληθεί και με το σήμερα για την καλυτέρευση της ποιότητας ζωής των κατοίκων των Βασιλικών και της γύρω περιοχής. Ως σύλλογος συστάθηκε επίσημα τον Μάιο του 2023. Ξεκινήσαμε γύρω στα 20 μέλη και σήμερα μετράμε 75 εγγεγραμμένα μέλη.

Τι εκδηλώσεις έχετε κάνει μέχρι τώρα;

Η πρώτη μας δράση ως ομάδα ήταν μία ξενάγηση στην Προϊστορική Τούμπα της Αγίας Παρασκευής και στον αρχαιολογικό χώρο του Π(ι)σιώνα στα Βασιλικά, από τον αρχαιολόγο κ. Ευάγγελο Παπαθανασίου.

Στη συνέχεια εκδώσαμε το περιοδικό «Εν Βασιλικοίς» και διοργανώσαμε έκθεση φωτογραφιών, εγγράφων και κειμηλίων με θέμα «Άγνωστες μνήμες: από τα Βασιλικά στη Μικρά Ασία και από τη Μικρά Ασία στα Βασιλικά». Επίσης κάναμε παρουσιάσεις βιβλίων, ομιλίες, δημιουργήσαμε δανειστική βιβλιοθήκη και άλλες εκδηλώσεις μνήμης για το Ολοκαύτωμα και τη μάχη των Βασιλικών.

Τελευταία διοργανώσαμε την έκθεση στα Βασιλικά με θέμα «Στου Μεταξιού τα Χρόνια» την οποία τώρα θα παρουσιάσουμε και στο πολιτιστικό κέντρο της Θέρμης.

Τι μπορεί να δει κάποιος στην έκθεση;

Πρώτα απ’ όλα μπορεί να ενημερωθεί για τους μύθους και την ιστορία της παραγωγής μεταξιού από την Κίνα όπου πρωτοξεκίνησε η εκτροφή του μεταξοσκώληκα (σήρες λεγόταν στην Κίνα οι παραγωγοί μεταξιού, εξού και η λέξη σηροτροφία), τους δρόμους του μεταξιού, δηλαδή τον τρόπο που το εμπορεύονταν οι Κινέζοι, πώς έφτασε η γνώση της παραγωγής στη Δύση και ιδιαίτερα στην Ελλάδα μέχρι τη δεκαετία του 1950 που εγκαταλείφθηκε εντελώς. Επίσης πληροφορείται για τα στάδια εκτροφής του μεταξοσκώληκα μέχρι να πάρουν τη μεταξωτή κλωστή. 

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται για τα σπίτια των Βασιλικών όπου το καλύτερο δωμάτιο παραχωρούνταν εξ ολοκλήρου στους μεταξοσκώληκες και τον τρόπο εκτροφής τους, όπως και για τις «σκαμνιές», όπως λέγονται οι μουριές στα Βασιλικά, που αποτελούν τη μοναδική τροφή του μεταξοσκώληκα. Στην έκθεσή μας ο επισκέπτης μπορεί να δει τα βασιλικιώτικα υφαντά από μετάξι, υφασμένα με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Τα έλεγαν «θυρωτά» ή «θυράτα» γιατί η ύφανση σχημάτιζε μικρά τετραγωνάκια-θύρες. 

Τραπεζομάντηλα, πετσέτες, καλύμματα για το κρεβάτι, «πάντες» για τον τοίχο, κάδρα υφαντά αλλά και κάδρα από κουκούλια. Επίσης μπορεί να δει φορέματα ολομέταξα, νυφικά που τότε δεν ήταν άσπρα, καθημερινά φορέματα με ρίγες από μετάξι, φακιόλια δηλαδή μαντήλια για το κεφάλι, όλα υφασμένα στον αργαλειό με υπομονή κόπο και πολύ μεράκι. Όλα κειμήλια που έχουν οι Βασιλικιώτες στα σπίτια τους από τις προίκες των γιαγιάδων τους και που τα περισσότερα έχουν ηλικία πάνω των 100 χρόνων. Τέλος υπάρχει οπτικοακουστικό υλικό, που μας έχει παραχωρηθεί από το Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς όπου ο επισκέπτης μπορεί να δει τη εκτροφή του μεταξοσκώληκα στο Σουφλί.

Πώς ακριβώς δούλευαν όσοι ασχολούνταν με τη σηροτροφία;

Η σηροτροφία στα Βασιλικά ήταν οικογενειακή υπόθεση και αφορούσε όλα τα μέλη της οικογένειας. Από τα μέσα Απριλίου μέχρι τον Ιούνιο τα βασιλικιώτικα σπίτια φιλοξενούσαν «τα μαμούδια», όπως έλεγαν τους μεταξοσκώληκες στα Βασιλικά. Όταν πλησίαζε η γιορτή του Άι Γιώργη, οι γυναίκες άσπριζαν, καθάριζαν και απολύμαναν με θειάφι το καλύτερο και μεγαλύτερο δωμάτιο του σπιτιού, που το παραχωρούσαν εξ ολοκλήρου στους μεταξοσκώληκες. Επίσης απολύμαναν και τα καδρόνια και τις ψάθες με τα οποία έφτιαχναν «τα κρεβάτια» για να βάλουν πάνω τα «μαμούδια». Ο νοικοκύρης αγόραζε τον σπόρο από τον σποροπαραγωγό σε μικρά κουτάκια. 

Κάθε κουτάκι μεταξόσπορος ζύγιζε 25 γρ. και περιείχε 40.000 αυγά. Οι γυναίκες ήταν υπεύθυνες για την επώαση του σπόρου. Οι μεταξοσκώληκες που εκκολάπτονταν είχαν μήκος 2-3 εκ. και ήταν μαυριδεροί. Αμέσως άρχιζε το τάισμά τους με ψιλοκομμένα φύλλα μουριάς. Οι άντρες μετέφεραν με τα κάρα τα κομμένα κλαδιά της μουριάς και οι γυναίκες, ακόμα και τα παιδιά, έκοβαν τα φύλλα της μουριάς με ένα εργαλείο που το έλεγαν «γαβάν(ι)». Όσο πιο μικρός ήταν ο μεταξοσκώληκας τόσο πιο ψιλοκομμένα έπρεπε να είναι τα φύλλα. 

Όταν μεγάλωναν οι κάμπιες τις άπλωναν σε περισσότερα κρεβάτια και βέβαια έτρωγαν περισσότερο. Όλη την ημέρα η οικογένεια ασχολούνταν με το τάισμα. Δεν έτρωγαν μόνο όταν ήταν στο στάδιο του «ύπνου». Τότε έβγαζαν το δέρμα τους γιατί δεν τους χωρούσε πια και γινόταν μεγαλύτεροι και πιο άσπροι. Τότε έπρεπε να καθαριστούν τα «κρεβάτια» από την «αφσιά» τα περιττώματα και το δέρμα που άφηνε ο μεταξοσκώληκας. Περνούσε από 5 τέτοια στάδια «ύπνου» μέχρι να φτάσει στην ηλικία για να φτιάξει το κουκούλι.

 Οι νοικοκυρές έβαζαν κλαδιά από «σουσούρα» και τότε άρχιζε το «κλάδωμα». Οι μεταξοσκώληκες ανέβαιναν στα κλαδιά και εκεί άρχιζαν να πλέκουν το κουκούλι τους. Σε 50 ώρες περίπου είχαν εξαφανιστεί εντελώς εκεί μέσα, όπου και άρχιζε η μεταμόρφωση της κάμπιας σε χρυσαλίδα. Όταν περνούσαν 7-8 μέρες, άρχιζε ο τρύγος των κουκουλιών ή αλλιώς «ξεκλάδωμα», δηλαδή το βγάλσιμο των κουκουλιών από τις σουσούρες. 

Στον τρύγο βοηθούσαν όλοι, άντρες και γυναίκες, γιατί έπρεπε να τα μαζέψουν πριν η χρυσαλίδα τρυπήσει το κουκούλι, για να έχουν καλή τιμή. Τα κουκούλια στην συνέχεια ψήνονταν ή τα βουτούσαν σε βραστό νερό για να πεθάνει η χρυσαλίδα που ήταν μέσα. Τώρα τα κουκούλια ήταν έτοιμα να τα πουλήσουν στον έμπορο και να πάρουν τα πρώτα χρήματα για τα έξοδα της οικογένειας γιατί η περίοδος πριν από «τα αλώνια» ήταν δύσκολη από οικονομικής πλευράς. Όταν τελείωνε η παραγωγή των κουκουλιών, το δωμάτιο επιστρεφόταν στην οικογένεια μέχρι τον επόμενο Απρίλιο.

Πόσα χρόνια ασχολούνταν οι κάτοικοι της περιοχής με την σηροτροφία και γιατί την εγκατέλειψαν;

Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες οι κάτοικοι των Βασιλικών ασχολούνταν με τη σηροτροφία πριν από το 1800.

Υπάρχει μαρτυρία ότι η οικογένεια του Γεωργίου Κοτζιά, από την οποία καταγόταν ο μετέπειτα αρχηγός των Βασιλικιωτών στην επανάσταση του 1821, Βασίλειος Κοτζιάς ή Κοτζιόγλου, ήταν μία από τις πιο πλούσιες και μορφωμένες οικογένειες των Βασιλικών και από τα παλιότερα χρόνια ακόμα εμπορεύονταν το μετάξι στις Ηγεμονίες, στη Λειψία της Γερμανίας, στο Παρίσι, την Κωνσταντινούπολη και αλλού. 

Η σηροτροφία υπήρχε στα Βασιλικά ως οικοτεχνία ως τα μέσα της δεκαετίας του 1950, που πλέον και οι ελάχιστοι τελευταίοι κάτοικοι την εγκατέλειψαν, όπως έγινε σε όλη σχεδόν την Ελλάδα. Κυριότερη αιτία της εγκατάλειψης της σηροτροφίας ήταν η χρήση των συνθετικών ινών στην κλωστοϋφαντουργία που ήταν πολύ φτηνές. Έτσι το μετάξι εγκαταλείφθηκε γιατί ήταν πολύ ακριβό και δεν μπορούσε να ανταγωνιστεί τις φτηνές συνθετικές ίνες.

Υπάρχουν ακόμα μουριές στην περιοχή σας;

Όπως είναι γνωστό η μοναδική τροφή του μεταξοσκώληκα είναι τα φύλλα της μουριάς, της «σκαμνιάς» όπως λέγεται στην ντοπιολαλιά των Βασιλικών. Παλιά υπήρχαν πάρα πολλές μουριές σε όλο των κάμπο των Βασιλικών. Όταν εγκαταλείφτηκε η σηροτροφία στο χωριό, σιγά-σιγά κόπηκαν και οι πολλές «σκαμνιές». Παρόλα αυτά υπάρχουν ακόμα μερικές κυρίως στα σύνορα χωραφιών, εκεί που δεν ενοχλούσαν στις άλλες καλλιέργειες. Σε έρευνα που κάναμε βρήκαμε σε μία περιοχή κάποιες «σκαμνιές» με τεράστιους κορμούς. 

Οι δύο μεγαλύτερες έχουν περίμετρο κορμού 465 εκ. και 430 εκ. αντίστοιχα. Σε μέτρηση που έγινε από ειδικό δασοκομίας, με ειδικό τρυπανίδιο 15 εκ., εκτιμήθηκε η ηλικία τους σε 170 έτη. Σύμφωνα με την περιβαλλοντική νομοθεσία διαφαίνεται πως αυτές οι μουριές διαθέτουν εκείνες τις βιολογικές και πολιτιστικές προϋποθέσεις για την ένταξή τους σε ένα εθνικό προστατευτικό καθεστώς ως διατηρητέα μνημεία της φύσης.

Μέχρι πότε θα λειτουργεί η έκθεσή σας στο Πολιτιστικό κέντρο της Θέρμης;

Θα διαρκέσει μέχρι της 8 Φεβρουαρίου.

Υπάρχει η δυνατότητα να ασχοληθούν μελλοντικά οι κάτοικοι με τη σηροτροφία ή θα συμπεριληφθεί κι αυτή η ενασχόληση στα επαγγέλματα του παρελθόντος;

Τα τελευταία χρόνια σε ορισμένες περιοχές όπου από παράδοση γίνεται η εκτροφή μεταξοσκωλήκων, όπως το Σουφλί, παρατηρείται αύξηση των ενδιαφερόμενων παραγωγών, λόγω του γεγονότος ότι το μετάξι άρχισε να κατακτά το χαμένο έδαφος στη διεθνή αγορά, καθώς και ότι με την εφαρμογή της σύγχρονης τεχνικής, ο τομέας φαίνεται ότι μπορεί να συναγωνιστεί τις άλλες γεωργικές επιδόσεις, ιδιαίτερα σε εκτάσεις οριακές για άλλες καλλιέργειες. Οι δυσκολίες όμως είναι μεγάλες. 

Ο μεταξόσπορος αγοράζεται από την Βουλγαρία ή την Τουρκία και εκεί πρέπει να σταλούν τα κουκούλια για να γίνει η αποπήνιση, δηλαδή η διαδικασία κατά την οποία ξετυλίγεται από το κουκούλι η μεταξωτή κλωστή. Το μετάξι σήμερα το χρησιμοποιούν εκτός από την ύφανση υφασμάτων και στην κοσμετολογία σε κρέμες περιποίησης. 

Στο χωριό μας δεν υπάρχει κανένας που να ασχολείται με την σηροτροφία. Ούτε υπάρχει ενδιαφέρον γιατί οι κάτοικοι ασχολούνται με την καλλιέργεια κηπευτικών τόσο στο χωράφι όσο και στα θερμοκήπια. Για μας στα Βασιλικά πιστεύω ότι η σηροτροφία ήταν μία καλλιέργεια του παρελθόντος...

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 21.01.2024