Έλληνες σκλάβοι των ναζί στο κάτεργο θανάτου της Καρυάς

- Newsroom

Παθιασμένος με την ιστορία της Θεσσαλονίκης, και δη της περιόδου του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο κ. Ασσαέλ άρχισε από τα φοιτητικά του χρόνια να συγκεντρώνει ιστορικά έγγραφα και φωτογραφικά άλμπουμ Γερμανών που υπηρέτησαν στην Ελλάδα. Το 2002 σε μια υπαίθρια αγορά παλαιοπωλών τού πρότειναν να αγοράσει μια συλλογή φωτογραφιών από την Ελλάδα και τα Βαλκάνια. Αρχικά δεν έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον, μέχρι που το μάτι του έπεσε σε μια φωτογραφία μεγέθους σπιρτόκουτου, που έδειχνε την επιγραφή «Καρυά σιδηροδρομικές εργασίες» κι ένα πλήθος ανδρών, ανάμεσά τους κι ένας που φορούσε το αστέρι του Δαυίδ. Αμέσως κατάλαβε ότι το αρχείο ήταν πολύτιμο. Μέχρι τότε η μόνη αναφορά στην Καρυά ήταν στο  In memoriam του Ιωσήφ Νεχαμά, ο οποίος την περιέγραφε σαν το χειρότερο ναζιστικό εργοτάξιο της χώρας.

Εικοσαετής έρευνα

Με βάση το φωτογραφικό αρχείο, ο κ. Ασσαέλ πραγματοποίησε πολυετή έρευνα, καταγράφοντας τα στάδια των εργασιών στο εργοτάξιο της Καρυάς. Εντόπισε ανθρώπους που δούλεψαν στο κάτεργο και κατέγραψε για πρώτη φορά τις μαρτυρίες τους, ανακάλυψε ποιος ήταν ο διοικητής του στρατοπέδου και ποιος τράβηξε τις φωτογραφίες και βρήκε έγγραφα που τεκμηρίωναν το ρόλο τους. Το 2007 είχε αποτυπώσει την έρευνα του σε κείμενο, αλλά δεν κατάφερε να την κάνει γνωστή στην Ελλάδα, μέσω της έκδοσης του βιβλίου. Χρειάστηκε να περάσουν δέκα χρόνια και να απευθυνθεί σε φορείς της Γερμανίας για να βρει ευήκοα ώτα. Το Κέντρο Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας του Ιδρύματος Τοπογραφία του Τρόμου και το Ίδρυμα Μνήμης για τους Δολοφονημένους  Εβραίους της Ευρώπης έδειξαν αμέσως ενδιαφέρον και τον συνέδραμαν στην τεκμηρίωση της έρευνας. Φτάνοντας στο 2023, το Πανεπιστήμιο του Οσναμπρύκ σε συνεργασία με το ΑΠΘ διεξήγαγε έρευνες την περιοχή του ιστορικού εργοταξίου, προκειμένου να εντοπιστούν ίχνη καταναγκαστικής εργασίας, υλικά κατάλοιπα και αντικείμενα που θα μπορούσαν να δώσουν στοιχεία για τις συνθήκες διαβίωσης των Εβραίων εργατών.«Πολλές φορές κατά τη διάρκεια των 20 χρόνων εργασίας σκέφτηκα να τα παρατήσω, αλλά κάθε φορά μου ερχόταν μια βοήθεια από το πουθενά, λες και οι δολοφονημένοι εργάτες σκλάβοι από τον ουρανό ήθελαν να ειπωθεί η ιστορία τους» είπε ο ερευνητής Α. Ασσαέλ στην τελετή εγκαινίων της έκθεσης, κάνοντας γνωστό ότι γίνονται ενέργειες από το υπουργείο Πολιτισμού ώστε η Καρυά να χαρακτηριστεί τόπος ιστορικός. Καρπός αυτής της συνεργασίας είναι η έκθεση «Καρυά 1943», η οποία αφού παρουσιάστηκε στο Βερολίνο και το Μουσείο Μπενάκη της Αθήνας, φιλοξενείται μέχρι τις 30 Ιουνίου 2025 στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

O Ανδρέας Ασσαέλ κατά τα εγκαίνια της έκθεσης. πηγή: ΛΕΜΘ

Από τη Θεσσαλονίκη στην Καρυά

Το 1942 εμφανίζεται στην Ελλάδα η ναζιστική οργάνωση Todt, η οποία αναλάμβανε την κατασκευή έργων υποδομής στις κατεχόμενες χώρες. Στην Καρυά Φθιώτιδας ανέλαβε να κατασκευάσει μια παράλληλη σιδηροδρομική γραμμή, όπου θα μπορούσε να περιμένει ένα διερχόμενο τρένο να περάσει το άλλο από την αντίθετη κατεύθυνση, όπως περιγράφει ο κ. Ασσαέλ στο βιβλίο του «Στα κάτεργα του θανάτου». Το έργο ήταν σημαντικό για τους Γερμανούς, που ήθελαν να μεταφέρουν στρατό και υλικά από τη λεηλατημένη Ελλάδα που μπορούσε να ενισχύσει τη στρατιωτική τους δύναμη. Το καλοκαίρι του 1942 γίνονται σιδηροδρομικά έργα στην Στύρφακα και την άνοιξη του 1943 στην Καρυά. Αρχικά χρησιμοποιούνται ντόπιοι από τα γειτονικά χωριά, που κάνουν τη λεγόμενη «αγγαρεία», αλλά μετά την αποτυχημένη πολιτική επιστράτευση οι Γερμανοί δυσκολεύονται να βρουν εργάτες.

Στο μεταξύ, το καλοκαίρι του 1942 οι ναζί συγκεντρώνουν στην πλατεία Ελευθερίας περί τους 9.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης, για να τους καταγράψουν με σκοπό να τους χρησιμοποιήσουν σε καταναγκαστικά έργα. Μετά την καταβολή λύτρων από την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης οι εργάτες επιστρέφουν. Όμως τον Μάρτιο του  1943, λίγες μέρες μετά την αναχώρηση του  πρώτου τρένου από τη Θεσσαλονίκη για το Άουσβιτς, συγκεντρώνουν εκ νέου νέους άγαμους άνδρες και τους στέλνουν σε διάφορα εργοτάξια- κάτεργα. «Τα κάτεργα του 1942 ήταν "κολλέγιο" σε σύγκριση με αυτά του 1943, όπως μου ανέφερε ο Σαμ Ναχμίας» αναφέρει ο κ. Ασσαέλ στη «ΜτΚ».

Στα τέλη Μαρτίου και στις 20 Απριλίου 1943 μεταφέρονται στην Καρυά αποκλειστικά Εβραίοι άνδρες, συνολικά 300 έως 500 άτομα. Δουλεύουν σε 12ωρες βάρδιες, για να ανοίξουν μια τομή μέσα στο βραχώδες βουνό, σε βάθος 20 μέτρων και μήκος 100 μέτρων. Οι Γερμανοί επιστήμονες υπολόγισαν ότι χρειάστηκε να σπάσουν μια αδιανόητη ποσότητα 24.000 κυβικών μέτρων βράχου, χτυπώντας με αξίνες. Οι συνθήκες είναι άθλιες. Τους δίνουν ελάχιστο νερό και σχεδόν καθόλου φαγητό, το οποίο συχνά είναι χαλασμένο ενώ εργοδηγοί και επιστάτες τους χτυπούν αλύπητα. Όσοι καταρρέουν από την εξάντληση δολοφονούνται. Στις αρχές Αυγούστου 1943, η Todt διαλύει το εργοτάξιο στην Καρυά, οι εργάτες μεταφέρονται πίσω στη Θεσσαλονίκη για να εκτοπιστούν με την τελευταία αποστολή στο Άουσβιτς και οι περισσότεροι να καταλήξουν στους θαλάμους αερίων. Τουλάχιστον δέκα Εβραίοι καταναγκαστικοί εργάτες καταφέρνουν να δραπετεύσουν από το εργοτάξιο στην Καρυά. Οι περισσότεροι από αυτούς εντάσσονται σε οργανώσεις αντίστασης στην περιοχή και πολεμούν εναντίον των Γερμανών κατακτητών. 

Προσευχόταν να πεθάνει

Ο Ζερόμ Κοέν ταξίδεψε από το Τέξας στη γενέθλια πόλη του πατέρα του, τη Θεσσαλονίκη, για να διηγηθεί την απίστευτη ιστορία του που βρέθηκε στο κολαστήριο της Καρυάς, δραπέτευσε και πολέμησε στην Αντίσταση, μεταπολεμικά υποχρεώθηκε να καταταγεί ξανά στο στρατό και τελικά μετανάστευσε στις ΗΠΑ για να αρχίσει μια νέα ζωή. «Ο πατέρας μου έλεγε συχνά ιστορίες από την Αντίσταση, αλλά σπανίως αναφερόταν στην Καρυά. Ήταν ένας άνθρωπος που δεν έχασε ποτέ την ανθρωπιά του, κι ας έζησε σε απάνθρωπους καιρούς» είπε ο κ. Κοέν κατά τα εγκαίνια της έκθεσης στο ΛΕΜΘ.

Ο Ζερόμ Κοέν. Στο σκίτσο ο πατέρας του, Σαμ Κοέν.

Γεννημένος το 1922 στη Θεσσαλονίκη, ο Σαμ Κοέν είδε στα 21 του χρόνια την πόλη του να μετατρέπεται σε «μια θάλασσα από κίτρινα αστέρια». Τον Απρίλιο του 1943 μεταφέρθηκε με τον αδελφικό του φίλο Τζάκο Καράσο και μαζί υπέμειναν τη σκληρή δουλειά και τα σαδιστικά βασανιστήρια. Μια μέρα ένας Γερμανός πυροβόλησε χωρίς δεύτερη σκέψη έναν νεαρό στο κεφάλι γιατί δεν δούλευε αρκετά γρήγορα. Το ανοιγμένο κρανίο πετάχτηκε στον Σαμ, που καλύφθηκε ολόκληρος από αίμα, και τότε αποφάσισε να δραπετεύσει. Όμως τον πρόδωσαν οι Γερμανοί τον έσπασαν στο ξύλο, σε βαθμό που αντί να προσεύχεται για τη ζωή του, προσευχόταν να πεθάνει. Τελικά ένα βράδυ κατάφερε να δραπετεύσει μαζί με τον Τζάκο. Όταν έφτασαν στο χωριό Καστρί έγιναν αντιληπτοί από κάποια παιδιά, που ειδοποίησαν τους ενήλικες. Για καλή τους τύχη ήταν αντάρτες του ΕΛΑΣ. Έτσι οι δυο φίλοι από τη Θεσσαλονίκη πολέμησαν στην πρώτη γραμμή της Αντίστασης. Κάποια στιγμή ο Σαμ πυροβολήθηκε κοντά στην καρδιά. Πέρασαν σαράντα χρόνια κι αφού είχε υποστεί ένα έμφραγμα εξήγησε στα παιδιά του πώς απέκτησε την ουλή. Τη δεκαετία του 1960 υπέβαλε αίτηση αποζημίωσης, η οποία απορρίφθηκε καθώς η γερμανική κυβέρνηση υποστήριξε ότι δεν υπήρχαν στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στην Ελλάδα. Τελικά, λίγα χρόνια πριν από το θάνατό του, το 2014, έλαβε μια ελάχιστη αποζημίωση, περίπου 350 δολάρια το μήνα.

Έθαψε τα βιώματα του στη σιωπή 

Το 1943 οι γονείς και οι τρεις αδερφές του Σαμ Ναχμιά εστάλησαν στο Άουσβιτς, από όπου δεν γύρισε κανείς. Ο Σαμ ήταν ο «τυχερός» της οικογένειας, καθώς οδηγήθηκε στα καταναγκαστικά έργα της της Καρυάς. Κατά τη διάρκεια των εργασιών, τραυματίστηκε από πτώση βράχου και οδηγήθηκε για νοσηλεία στο νοσοκομείο της Λαμίας. Εκεί, με την πολύτιμη βοήθεια της νοσοκόμας ΚουνάνουΧαράλαμπου και της Χρυσάννας ΜωρίκηAuschwitz-Birkenauδεν μιλούσε για την ομηρία του , δραπέτευσε και συστήθηκε στην οικογένεια του Χαράλαμπου και της Χρυσάννας Μωρίκη, που είχαν αρτοποιείο στο κέντρο της Λαμίας. Η οικογένεια του εξασφάλισε πλαστή ταυτότητα και άρχισε να εργάζεται στο φούρνο, ως Δημοσθένης Δημητριάδης. Με το τέλος του πολέμου ο Σαμ Ναχμίας επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη και παντρεύεται τη Σάρα Σαρφατή, όμηρο του στρατοπέδου Auschwitz-Birkenau και μοναδική διασωθείσα από τη δική της οικογενεια. Ενώ η Σάρα είχε μιλήσει για όσα έζησε στο Άουσβιτς, και συνεντεύξεις της υπάρχουν στα  αρχεία της Ισραηλιτικής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης, στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος και το Ίδρυμα Σπίλμπεργκ, ο Σαμ δεν είχε μιλήσει ποτέ για την περίοδο της καταναγκαστικής εργασίας, παρά μόνο για τους σωτήρες του στη Λαμία, οι οποίοι το 1990 τιμήθηκαν με τον τίτλο του Δικαίου των Εθνών.

«Στη συνείδηση της οικογένειας μου, η γιαγιά μου ήταν η κυρίως παθούσα της περίοδος της Κατοχής και του Ολοκαυτώματος. Ο παππούς μου ως όμηρος ελληνικός στρατόπεδο καταργαστικής εργασίας δεν είχε τατουάζ όπως η σύζυγός του, έτσι δεν έδινε αφορμή για σχετικές ερωτήσεις. Και αφού δεν το ρωτούσαν, ο ίδιος ποτέ δεν μιλούσε για την ομηρία του και την καταναγκαστική του εργασία, ούτε καν στην κόρη, ούτε στα εγγόνια. Από τις δικές του αφηγήσεις γνωρίζαμε μόνο τα γεγονότα από την νοσηλεία του στο νοσοκομείο της Λαμίας, την δραπέτευση του και την σωτηρία του από την οικογένεια Μωρικη» ανέφερε ο εγγονός του Αλμπέρτο Σασόν. Ο μόνος που κατάφερε να «ξεκλειδώσει» τον Ναχμία ήταν ο Ανδρέας Ασσαέλ, μέσω των φωτογραφιών. Του εξήγησε τι ακριβώς έδειχναν οι φωτογραφίες και του είπε την δική του ιστορία, που ήταν στην ουσία την ιστορία όλων των 400 κρατουμένων της Καρυάς. Έκτοτε δεν ξαναμίλησε ποτέ για αυτό το θέμα, «ίσως γιατί ανέστηρε βαθιά κρυμμένες, πικρές μνήμες που δεν ήθελε να ξανασυζητήσει με κανέναν».

Info: Info: Περισσότερες πληροφορίες για τα κάτεργα, την έρευνα και το πρόγραμμα, στην ιστοσελίδα: https://karya1943.eu/el/karya-1943-2/

Το βιβλίο του Ανδρέα Ασσαέλ, «Στα κάτεργα του θανάτου. Ένα οδοιπορικό στα καταναγκαστικά ναζιστικά έργα Χριστιανών και Εβραίων στην Ελλάδα με 350 ανέκδοτες εικόνες»  όπου υπάρχουν βίντεο με μαρτυρίες Εβραίων εργατών που δούλεψαν στο κάτεργο της Καρυάς, φωτογραφικό υλικό, animated βίντεο και εκπαιδευτικό υλικό. Στην έκθεση που φιλοξενείται στο ΛΕΜΘ είναι διαθέσιμο στο κοινό διαδραστικό τρόπο το άλμπουμ της συλλογής από τα καταναγκαστικά έργα της Καρυάς. (Θεσσαλονίκη: University Studio Press. 2024) είναι το πρώτο βιβλίο για εργάτες σκλάβους στα ναζιστικά κάτεργα στην Ελλάδα και περιλαμβάνει 350 μοναδικές φωτογραφίες ντοκουμέντα .

* Oι παλιές φωτογραφίες δημοσιεύονται με την άδεια που παραχώρησε ο κ. Ασσαέλ για την υλοποίηση του προγράμματος http://www.karya1943.eu και μετά από σύμφωνη γνώμη του Κέντρου Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας του Ιδρύματος «Τοπογραφία του Τρόμου»