«ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ» Ιερομονάχου Διονυσίου εκ Φουρνά

- Newsroom

Πρόσφατα εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ερμηνεία, του ιερού κουτλουμουσιανού κελίου Τιμίου Προδρόμου “Διονυσίου του εκ Φουρνά”, ο τόμος “Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης” που έγραψε ο ιδρυτής του κελιού, ιερομόναχος Διονύσιος ο εκ Φουρνά.  Πρόκειται για ένα βιβλίο το οποίο αποπνέει ορθόδοξη πνευματικότητα και αποτελεί σταθμό στην εικονογραφική μας παράδοση ενώ μέχρι σήμερα έχει μεταφραστεί σε δέκα γλώσσες.

Συνέντευξη: Στέλιος Κούκος

Πρώτη Κυριακή των νηστειών σήμερα και Κυριακή της Ορθοδοξίας. Έτσι και ο λόγος για τις εικόνες, για τον ιερομόναχο Διονύσιο τον εκ Φουρνά, αυτό το αγκωνάρι της σύγχρονης ορθόδοξης εικονογραφίας και πνευματικότητας. Με την “Ερμηνεία” του προσπάθησε σε άνυδρους καιρούς να διασώσει και να κωδικοποιήσει τις αρχές της εκκλησιαστικής ζωγραφικής, αφού έβλεπε συνεχώς ότι οι αγιογράφοι της εποχής του περί άλλων ετύρβαζαν. “Σ’ αυτόν τον τόπο”, όπως λέει και το τραγούδι, “όσοι αγαπούνε τρώνε βρόμικο ψωμί”. Έτσι και ο ιερομόναχος Διονύσιος εξαναγκάστηκε να φύγει από τον Άθωνα και να επιστρέψει στην πατρίδα του. Στα Άγραφα. Και εκεί όμως δεν έμεινε άπραγος... Η προσφορά του ιερομόναχου Διονυσίου του εκ Φουρνά δεν ξέρουμε αν έχει εκτιμηθεί ακόμη όσο θα έπρεπε.
Αρκεί να σας πούμε πως το βιβλίο του, που γράφτηκε ανάμεσα στα έτη 1727 και 1733, εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1909 στην Αγία Πετρούπολη. Μέχρι σήμερα έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες, ακόμη και στα ιαπωνικά, ενώ αυτόν τον καιρό μεταφράζεται στα αραβικά. Συγκεκριμένα μεταφράστηκε στα γαλλικά (1845), στα γερμανικά (1855), στα ρωσικά (1868), στα παλαιοσλαβικά (περ. 1875-1885), στα αγγλικά (1886), στα ρουμανικά (1891), στα ιταλικά (1971), στα βουλγαρικά (1976), στα ιαπωνικά (1999), στα σερβικά (2005).
Όπως δηλώνουν οι εκδότες του βιβλίου, “φροντίσαμε η παρούσα έκδοση της ‘Ερμηνείας’ να είναι πιο εύχρηστη και προσιτή”. Το βιβλίο εκδίδεται με την ευλογία του οικουμενικού πατριάρχου Βαρθολομαίου, ο οποίος χαιρετίζει με κείμενό του την έκδοση, καθώς επίσης με κείμενο-χαιρετισμό του ηγουμένου της Ι. Μ. Κουτλουμουσίου Αγίου Όρους αρχιμ. Χριστόδουλου. Το βιβλίο περιλαμβάνει επίσης εισαγωγικό σημείωμα του ιερομόναχου Αναστασίου και επίλογο του αγιογράφου μοναχού Παϊσίου Καρεώτη. Η επιμέλεια της κομψής έκδοσης έγινε από τον Κώστα Αργύρη.
Για αυτή την τόσο σημαντική έκδοση και για τον γέροντα ιερομόναχο Διονύσιο συζητήσαμε με τον ιερομόναχο Αναστάσιο, γέροντα του ιστορικού κελιού, γνωστό συγγραφέα και ζωγράφο, ο οποίος μας μίλησε μέσα από την καρδιά του και πράγματι εξομολογητικά...

ΣΑΝ ΠΟΙΗΜΑΤΑ
Εμείς μεγαλώσαμε με το βιβλίο αυτό... Όταν πήγα ως φοιτητής στην Αθήνα και έμενα στην Αγία Παρασκευή, έπαιρνα το λεωφορείο από την Ασκληπιού, απέναντι από το βιβλιοπωλείο του “Σπανού”. Μια μέρα μπήκα μέσα και το πρώτο βιβλίο που αγόρασα ήταν η “Ερμηνεία”. Κόστιζε 22 δραχμές. Δεν ξέρω γιατί το αγόρασα. Το πήρα έτσι, για να διαβάζω... (Λίγο πιο πριν, όταν μέναμε στη Χαλκίδα, είχαμε ξεκινήσει μαζί με τον συχωρεμένο τον αδελφό μου τον Γιώργο να αγιογραφούμε, να μαθαίνουμε τα χρώματα με κάποιον μπαρμπα-Αντώνη).
Αυτό το βιβλίο λοιπόν το διάβαζα σαν να μελετούσα τα κείμενα των Αγίων Πατέρων, της Αγίας Γραφής, ή ακόμα και σαν ποιήματα: “Πέτρα τετράγωνη και μεγάλη και εις αυτήν σινδόνι απλωμένον και επάνω ο Χριστός κείμενος ύπτιος, και η Παναγία επάνωθέν του γονατισμένη φιλεί το πρόσωπόν του. Και ο Ιωσήφ φιλεί τους πόδας του και ο Θεολόγος την δεξιάν του...” κτλ. Είναι ένα ποίημα! Και όμως πρόκειται για μια περιγραφή: πώς να ζωγραφίσεις τον “Επιτάφιο θρήνο”. Με αυτό το κομμάτι συγκλονίστηκε ο φίλος μας και γνωστός τραγουδοποιός και ηθοποιός Αλκίνοος Ιωαννίδης, όταν είχε έλθει στο κελί και του είχα δώσει ένα μικρό βιβλίο που εκδώσαμε τότε, το “Μνήμη Διονυσίου”. Την επόμενη μέρα ήλθε ξανά στο κελί και μου λέει: “Τι μου έκανες βρε παπά!”. Και κάθησε και μου απήγγειλε αυτό το “ποίημα”... Για τον αγιογράφο όλο αυτό είναι απλά κάποια σταθερά πράγματα για να ζωγραφίσει τη συγκεκριμένη εικόνα. Για τον φιλόλογο θα μπορούσε να είναι κάτι άλλο. Ο ποιητής θα μπορούσε να βρει αυτό που ψάχνει. Ο θεολόγος θα μπορούσε να βρει το βάθος του εαυτού του... (Όταν θα γίνει η παρουσίαση του βιβλίου στην Αθήνα, στις 26 Μαΐου, θα έχουμε τον Αλκίνοο σε βίντεο να μας διαβάζει αυτό το απόσπασμα).

Η ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΤΟ ΚΕΛΙ...
Χάρηκα πάρα πολύ που κατορθώσαμε και εκδώσαμε το βιβλίο αυτό. Ήταν το μεγαλύτερο μνημόσυνο που μπορούσα να κάνω για τον ιερομόναχο Διονύσιο, τον γέροντά μας. Είχαν περάσει αρκετά χρόνια από τότε που τον είχα δει, όπως αναφέρω στο βιβλίο:
“Προ ετών εικοσιτεσσάρων και ενώ ημέραν τινά του έαρος έσκαπτον τον κήπον εις το ιερόν κελλίον του Τιμίου Προδρόμου, κάθιδρος εκ του κόπου και της θερμότητος της ημέρας, ατενίσας, είδον Γέροντα ανερχόμενον την κλίμακα του Ναού, κρατούντα εις τας χείρας του κυτίον ως βιβλίον και χρωστήρας και κονδύλια, εις ολίγην απόστασιν απ’ εμού, ανερχόμενον και αμετακίνητον, εξαστράπτοντα και ακουμπίζοντα την χείραν του εις τον τοίχον”.
Όταν καθαρίσαμε τους σουβάδες στο σημείο εκείνο που ακούμπησε το χέρι του (όπως ξέρετε δεν είμαι κανένας ονειροπαρμένος...), υπήρχε μια όρθια πέτρα και όταν τη βγάλαμε βρήκαμε εντοιχισμένη την κάρα του ιερομόναχου Διονυσίου. Την είχαν φέρει οι μαθητές του από τον Φουρνά, όπου είχε κοιμηθεί, και την τοποθέτησαν στα θεμέλια του ναού, εκεί περίπου που βρίσκεται η Αγία Τράπεζα. Αυτό το λέω για πρώτη φορά... Θα το βρείτε όμως και στα πρακτικά του συνεδρίου για τον ιερομόναχο Διονύσιο, γιατί το είχε αναφέρει ο πατήρ Άγγελος.

ΦΥΓΗ ΑΠΟ ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ
Στον “Βίο Διονυσίου του εκ Φουρνά” του Θεοφάνους του εξ Αγράφων, μαθητή του γέροντα, διαβάζουμε πως ο Διονύσιος έγινε πολύ καλός μάστορας και απέκτησε πολύ καλές γνώσεις για την ιερά αγιογραφική τέχνη, όχι όμως κοντά σε καλό δάσκαλο αλλά με την προσωπική του δουλειά. Και απέκτησε μεγάλη φήμη άξιου ζωγράφου “που ου μόνον πάντας πανταχόθεν προς αυτόν χάριν χρωματουργίας εικόνων προστρέχειν αλλά και πολλούς μαθητάς τούτου επιποθούντες γενέσθαι”.
Η αφοσίωσή του στη ζωγραφική και την παράδοση τον ανέδειξαν σε μεγάλο δάσκαλο της αγιογραφίας. Δεν ήταν μόνο δάσκαλος, ήταν και πνευματικός. Ήταν λοιπόν ένας γέροντας, ένας πολύ μεγάλος γέροντας.
Έγραψε εξομολογητάριο για να μάθουν οι ιερείς στα Άγραφα να εξομολογούν αυτούς που δεν μπορούν να πάνε στο Άγιον Όρος, για να βρεθούμε όλοι στη βασιλεία του Θεού. (Ο μητροπολίτης Ιερισσού είπε πως αν δεν καταταγεί σύντομα στη χορεία των αγίων αυτό θα πρέπει γίνει οπωσδήποτε στο απώτερο μέλλον).
Πάντως το ότι ήταν ένας πάρα πολύ καλός γέροντας και δάσκαλος της αγιογραφίας ξεσήκωσε όλους τους αγιογράφους, οι οποίοι άρχισαν να τον ενοχλούν και να τον βλάπτουν, σε σημείο που να υποχρεωθεί να εγκαταλείψει μόνιμα τον λατρευτό του Άθωνα.

ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΚΜΗ...
Ο ιερομόναχος Διονύσιος είχε πέντε μαθητές, ανάμεσά τους και τον Κύριλλο τον Χίο, με τον οποίο μάζεψαν μετά πολλού κόπου και συνέσεως όλα αυτά τα χειρόγραφα με οδηγίες, τα οποία προϋπήρχαν, κι έτσι κατόρθωσαν και έφτιαξαν την “Ερμηνεία”. Το βιβλίο αυτό αποτελεί μεγάλη τομή. Εγώ αισθάνομαι πως με το έργο αυτό προσπάθησε να βάλει ένα φρένο... Ήταν η αντίδρασή του σ’ αυτή την επερχόμενη παρακμή που δυστυχώς ήλθε πάρα πολύ γρήγορα.
Παρ’ όλα αυτά είναι ένα έργο το οποίο ο Διονύσιος έγραψε με μεγάλη ακρίβεια και σ’ αυτό έδωσε όλη του την ψυχή για τη βυζαντινή αγιογραφία και τέχνη. Προσπάθησε οι σύγχρονοί του αγιογράφοι να γυρίσουν στα παλιά πρότυπα, να μην επηρεάζονται από τα φραγκικά έργα και να μην κάνουν, όπως αναφέρει, γλυκερά πράγματα. Αντίθετα, να κάνουν πνευματικά πράγματα και να μην επηρεάζονται από το φυσικό αλλά από το υπερφυσικό.
Ο Διονύσιος γράφει πως έτυχε να πάει σε δάσκαλο αμαθή και συστήνει σε όποιον θέλει να μάθει την τέχνη αυτή να κάνει όπως ο ίδιος, ο οποίος πήγαινε στις εκκλησίες που ζωγράφισε ο Πανσέληνος και ο Θεοφάνης και αφιέρωσε χρόνο και κόπο μεγάλο και σπούδασε μόνος του πάνω σ’ αυτά τα πρωτότυπα και αρχέτυπα. Πρέπει να αναφέρουμε πως στην “Ερμηνεία” γράφεται για πρώτη φόρα πως ο αγιογράφος του Πρωτάτου είναι ο Πανσέληνος.
Παρόλο λοιπόν που ο ίδιος έπεσε σε αμαθή δάσκαλο, αυτό τον έκανε να γίνει πιο επιμελής και να δημιουργήσει εργαστήριο για να εκπαιδεύει τους νέους. Έβλεπε όμως επίσης πως δεν ήξεραν καλά γράμματα και έκαναν ανορθογραφίες, και γι’ αυτό ήθελε και ελληνικό σχολείο για να μάθουν τα παιδιά γράμματα και να μην κάνουν λάθη. Έτσι, ίδρυσε και σχολείο και μοναστήρι και εργαστήριο, για να γίνονται όλα μέσα στον ίδιο χώρο.

ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΧΑΡΗΣ
Η εικόνα ερμηνεύεται μόνο με την ευχή. Η αποτύπωση των ιερών εικόνων κατά τον Διονύσιο δεν γίνεται με κανέναν άλλο λόγο παρά με τη θεία χάρη. Αυτό είναι η “Ερμηνεία”. Ο ίδιος πολύ σωστά συστήνει σ’ αυτόν που θέλει να ασχοληθεί μ’ αυτή την τέχνη να μη το κάνει απλώς και ως έτυχε αλλά μετά φόβου θεού και με ευλάβεια. Όπως αναφέρει, πριν ξεκινήσει κάποιος την αγιογραφία καλό είναι να οδηγείται στον ιερέα, και αφού σταθεί μπροστά στην εικόνα της Θεοτόκου της Οδηγήτριας και ψάλλουν το τροπάριο της Μεταμορφώσεως “...λάμψον και ημίν τοις αμαρτωλοίς το φως σου το αΐδιον”, τότε ο παπάς να του διαβάσει την ευχή. Χρειάζεται, λέει, ολόκληρη εκκλησιαστική τελετή για να γίνεις αγιογράφος. Τίποτε δεν γίνεται χωρίς τη θεία χάρη. Είναι συγκινητικά πράγματα. Αυτή είναι η ορθόδοξη πνευματικότητα. Στο βιβλίο του Διονύσιου βρίσκεις όλη την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Πολλοί μητροπολίτες μού είπαν πως στο κείμενο αυτό βρήκαν θεολογικά πράγματα που δεν τα γνώριζαν και ούτε τα είχαν διανοηθεί ποτέ.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟ ΣΤΟΝ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ
Την εποχή που γράφτηκε το βιβλίο η κατάσταση ως προς την αγιογραφία ήταν μπερδεμένη, και γι’ αυτό ήταν απαραίτητη η έκδοσή του. Ήταν το φρένο στον επερχόμενο αποχρωματισμό της βυζαντινής ορθόδοξης αγιογραφίας, που δυστυχώς όμως δεν έπιασε. Ένα τέτοιο βιβλίο δεν περιορίζει καθόλου την ελευθερία του αγιογράφου. Σήμερα οι αγιογράφοι έχουν κακομάθει και όλα τα ξεπατικώνουν, ενώ ο Διονύσιος δίνει απέραντη ελευθερία. Αν δώσεις δηλαδή μια περιγραφή του Διονύσιου σε δόκιμους αγιογράφους προκειμένου να φτιάξουν μια εικόνα, θα δεις πως -παρόλο που πρόκειται για το ίδιο θέμα- θα φτιάξουν όλοι όμορφα αντίγραφα που δεν θα έχουν καμία σχέση μεταξύ τους.
Και ενώ στην εποχή του δεν εισακούστηκε, πολύ αργότερα ο Φώτης Κόντογλου διάβασε την “Ερμηνεία” και με τη σειρά του... ερμήνευσε τον Διονύσιο τον εκ Φουρνά γράφοντας το δικό του βιβλίο, δηλαδή την “Έκφραση”. Ο γέρο-Μελέτιος, ο Φώτης Κόντογλου, ο Γιάννης Τσαρούχης, που αξιώθηκα και να τους γνωρίσω και να τους έχω δασκάλους σ’ αυτή την ολίγη τέχνη την οποία έχω κι εγώ, ήταν ιεραπόστολοι. Αυτοί επανέλαβαν αυτό που εξέφρασε ο Διονύσιος: Στοπ, ξαναγυρίστε σ’ αυτά που έκαναν οι παππούδες μας! Το εκ του πνεύματος πνεύμα εστί, το εκ της σαρκός σαρξ εστί.

«ΣΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΙΛΑΝΕ;»
Ο Ιησούς Χριστός είναι η εικών του αρχετύπου. Αυτός έγινε άνθρωπος, πήρε τη δική μας μορφή για να μας θεοποιήσει. Όλη αυτή η ομορφιά που θα σώσει τον κόσμο τι είναι; Το κάλλος που βρίσκεται στο πρόσωπο του Χριστού. Αυτό προσπαθούμε να κάνουμε μέσα στον ναό. Αυτό το κάνουν οι εικόνες με αρχή τον Παντοκράτορα στον τρούλο και την Πλατυτέρα στην κόγχη του ιερού. Όταν τελειώσαμε τον Παντοκράτορα στο χωριό που είμαι εφημέριος, μια γιαγιά μου είπε: Σαν ουρανός έγινε η εκκλησία μας. Και είπα κι εγώ: Ουρανός είναι! Ουρανός! Αλλά με ρώτησε και κάτι άλλο: “Στον ουρανό ελληνικά μιλάνε;”. Εκεί μιλάνε τη γλώσσα της σιωπής - αλλά δεν χρειάζεται να λες θεολογίες στις γιαγιάδες, γιατί όταν μιλάς έτσι σπας τα μούτρα σου, αφού αυτές είναι πιο θεολογημένες από τους θεωρητικά θεολόγους σαν και εμάς!