Η ρωσική μονή του Αγίου όρους και η πολιτική διάστασή της

- Newsroom

Του Βασίλη Κεχαγιά

Όποιος έχει περιοριστεί έστω στον περίπλου του Αγίου Όρους (ακόμη και θηλυκού γένους, με τα σχετικά καραβάκια), έχει σίγουρα εντυπωσιαστεί από τη Μονή του Αγίου Παντελεήμονα (το επονομαζόμενο ρωσικό μοναστήρι), η οποία με τον όγκο της και την έκταση την οποία καταλαμβάνει υπενθυμίζει την προσπάθεια χρήσης της για τον εντυπωσιασμό του επισκέπτη και της ενδεχόμενης χρήσης της για την ανάπτυξη επαφής (μόνιμη μέριμνα) με το Αιγαίο και τις θερμές θάλασσες. Με τους χαρακτηριστικούς πράσινους τρούλους της και τους χρυσούς σταυρούς της, καταλαμβάνει μία έκταση, η οποία θα προσομοιαζόταν με λουτρόπολη άλλων καιρών, καθώς βρίσκεται δίπλα στη θάλασσα, με παλιά, εγκαταλελειμμένα κτίσματα, τα οποία σιγά σιγά επανοικοδομούνται, προκειμένου να στεγάσουν το αυξημένο ρεύμα εγκατάστασης μοναχών, μετά την κατάρρευση του κομμουνιστικού καθεστώτος και την παλινόρθωση της ορθοδοξίας στην Ρωσία. Είχαν προηγηθεί έτη μεγάλης ένδειας, όσον αφορά στην επάνδρωσή του. Αρκεί να σκεφτεί κανείς, ότι στα 1992 αριθμούσε μόλις 40 μοναχούς.

Η μονή του Αγίου Παντελεήμονα ιδρύθηκε στις αρχές του 10ου αιώνα. Στη σημερινή παραθαλάσσια θέση της, στη δυτική πλευρά της αθωνικής χερσονήσου βρίσκεται από το 1765. Το καθολικό της ανεγέρθηκε από το 1812 ως το 1821, με την οικονομική ενίσχυση του ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας Σκαρλάτου Καλλιμάχου. Η τράπεζα ανεγέρθηκε από το 1892 και μπορεί να φιλοξενήσει ως 1.000 άτομα. Τόσοι, άλλωστε, ήσαν οι μοναχοί της μονής στα τέλη του προηγούμενου αιώνα. Η φιάλη της προέρχεται από το κελί των αγιογράφων Ιωασαφαίων, στα Καυσοκαλύβια. Στο κωδωνοστάσιο της βρίσκεται η μεγαλύτερη καμπάνα του Αγίου όρους και δεύτερη μεγαλύτερη στον κόσμο, βάρους 13 τόνων. Με την πρώτη και μεγαλύτερη να μην έχει λειτουργηθεί, αφού εθραύσθη κατά τη χύτευση, λέγεται, ως θρύλος ότι οι μοναχοί, οι οποίοι λειτούργησαν αυτήν του Αγίου Παντελεήμονα είχαν αποκτήσει πρόβλημα ακοής. Πρόκειται για ένα μοναστήρι το οποίο δοκιμάστηκε από τις πυρκαγιές και υπέστη μεγάλες φθορές από αυτές.

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Σύμφωνα με την παράδοση, η αγιορείτικη μοναστική αδελφότητα του Αγίου Παντελεήμονος του Θεσσαλονικέως προέρχεται από τη συγχώνευση τριών μεσαιωνικών κοινοβιακών κοινοτήτων. Ο θεμελιωτής του ρωσο-χριστιανικού κράτους, ο άγιος Βλαδίμηρος ο Ισαπόστολος (949-1015), ίδρυσε τη μονή της Θεοτόκου του Ξυλουργού ή αλλιώς του Ρως, στη θέση στην οποία βρίσκεται σήμερα η σκήτη Μπογορόντιτσα, κοντά στη σημερινή θέση. Κατά τα έτη 1043-1047, ξέσπασε ο ρωσοβυζαντινός πόλεμος, με αφορμή τη δολοφονία ενός Ρώσου ευγενούς στη Κωνσταντινούπολη. Τότε ο ρωσικός στόλος κατέπλευσε στον Βόσπορο, αλλά ηττήθηκε. Είναι πιθανόν η ρωσική μονή να χρησιμοποιήθηκε ως προπύργιο των σχεδιασμένων ρωσικών επιθέσεων ή τουλάχιστον να δημιουργήθηκαν τέτοιες υποψίες από την πλευρά των βυζαντινών. Σύμφωνα με έγγραφο της εποχής, διαπιστώνουμε ότι διατάσσεται ο ηγούμενος Γρηγόριος της μονής Δομετίου, στα 1048, να αποζημιώσει τη μονή Ξυλουργού για τις ζημιές που προκάλεσαν οι μοναχοί του στην προκυμαία και στις λέμβους του ρωσικού μοναστηριού.

Στις 15 Αυγούστου του 1169 ο ηγούμενος Παγκράτιος της μονής Ξυλουργού ζήτησε από την Αγιορείτικη Σύναξη να του δοθεί μια νέα τοποθεσία για την μετεγκατάσταση της πολυπληθούς αδελφότητας, λόγω ελλείψεως ζωτικού χώρου. Έτσι, του παραδόθηκε η άλλοτε ακμάζουσα, αλλά τότε ερειπωμένη μονή του Αγίου Παντελεήμονος του Θεσσαλονικέως, πέντε χιλιόμετρα ΒΑ της σημερινής ρωσικής μονής, η οποία είχε ιδρυθεί στα 998 και ευημερούσε ως τα 1080. Τον 13ο αιώνα η ρωσική μονή διέκοψε σχέσεις με το ρωσικό κράτος, αφού οι Τάταροι είχαν καταλάβει την πρωτεύουσά του, το Κίεβο. Έτσι αναπτύχθηκαν σχέσεις με τη «συγγενή» σερβική μονή και τον ηγεμόνα Στέφανο Δουσάν. Όσο διήρκεσε η ακμή των Σέρβων ηγεμόνων, διήρκεσε και η αντίστοιχη του ρωσικού μοναστηριού, περίπου ως το 1430. Με την παρακμή βυζαντινού και σερβικού κράτους, οι Ρώσοι στράφηκαν και πήραν βοήθεια από την Ουγγροβλαχία.

Αποκορύφωμα της κρίσης ήταν ο 17ος αιώνας, οπότε η μονή εγκαταβιώνεται από μόλις δύο(!) μοναχούς. Ήταν τότε που ανέλαβε το ρόλο του προστάτη ο Έλληνας ηγεμόνας της Μολδοβλαχίας Ιωάννης Καλλιμάχης, χρηματοδοτώντας την αναβίωση του μοναστηριού, μεταφέροντάς την στη σημερινή θέση, λαμβάνοντας το προσωνύμιο των «Καλλιμάχηδων». Νέες πτέρυγες κατασκευάστηκαν, η προκυμαία έλαβε τέτοια μορφή, ώστε να φιλοξενεί πλοία από την Ρωσία, γεμάτα προσκυνητές, αλλά συγχρόνως όλα αποκτούσαν μία σχέση συνδέσμου με μία χώρα η οποία επιθυμούσε να έχει σχέσεις με το Αιγαίο, καθώς έβγαινε νικήτρια από τον ρωσοτουρκικό πόλεμο και ενισχυόταν με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή. Το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα οι μοναχοί ξεπερνούσαν τους 1.000 και στις αρχές του 20ου είχαν διπλασιαστεί, για να ξεκινήσει μια πορεία απογύμνωσής της κατά τη διάρκεια του επαναστατικού καθεστώτος των μπολσεβίκων.

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Γνωρίζουμε όλοι ότι από την εποχή της ανάρρησης του Πούτιν στην ρωσική εξουσία, η κατάσταση στη ρωσική μονή μετατράπηκε άρδην επί τα βελτίω, με τεράστια χρηματικά ποσά, προερχόμενα από τους Ρώσους ολιγάρχες, να αποδίδουν στο μοναστήρι νέα λάμψη και μεγαλείο. Άρχισε σταδιακά να αποτελεί πόλο έλξης για χιλιάδες προσκυνητές, κυρίως από τη μητέρα πατρίδα, συγχρόνως με την αθρόα εγκατάσταση μοναχών από την Ρωσία. Το γεγονός προκάλεσε έντονη ανησυχία στο Πατριαρχείο, για την επέκταση της ρωσικής επιρροής, θέτοντας πλαφόν στον αριθμό των αλλοδαπών μοναχών, οι οποίοι θα ασκήτευαν στις μονές του Αγίου όρους. Δε θα μπορούσαν να υπερβαίνουν το 10% του συνόλου της μοναστικής κοινότητας, κάτι που φυσικά προκάλεσε την αντίδραση της Μόσχας.

Σταθμός για τη μονή του Αγίου Παντελεήμονα αποτέλεσε το 2016. Τον Μάιο του έτους αυτού εορτάστηκαν τα χίλια έτη από την ύπαρξη Ρώσων μοναχών στο Άγιο όρος. Στους λαμπρούς εορτασμούς παρευρέθη ο ίδιος ο Πούτιν, και ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος, αλλά ήταν ηχηρότατη η απουσία του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου. Το ενδιαφέρον της υπόθεσης είναι ότι ο ηγούμενος ήταν ο Ουκρανός μοναχός Ιερεμίας (κατά κόσμον Ιάκωβος Αλιόχιν), ο οποίος υπήρξε ο γηραιότερος μοναχός του Αγίου Ορους (εκοιμήθη 102 ετών) και με τη σύνεσή του αποτέλεσε εξόχως κατευναστικό πνεύμα, στις σχέσεις μεταξύ Πατριαρχείου Μόσχας και ουκρανικής εκκλησίας, ιδίως μετά την εισβολή του ρωσικού στρατού στην Κριμαία. Με το θάνατό του, το 2016, άλλο ένα κουτί της Πανδώρας άνοιξε στο χάσμα των εκκλησιαστικών δρώμενων, ανάμεσα σε Μόσχα, Κίεβο, μηδέ του Φαναρίου απόντος.

Κατά τα τελευταία έτη του βίου του Ιερεμία, την πολιτική του μοναστηριού ασκούσε το «δεξί χέρι» του, ο Μακάριος, ο οποίος προσπάθησε να δημιουργήσει υπερανδρία των Ουκρανών μοναχών έναντι των Ρώσων, για να πέσει στην παγίδα του «πλαφόν» του Πατριαρχείου και να εκλεγεί ηγούμενος ο ρωσικής καταγωγής Ευλόγιος, προερχόμενος από την Κωνσταντινούπολη, μετά το θάνατο του Ιερεμία. Οι «νέες εγγραφές» δεν ψήφισαν κι έτσι το αποτέλεσμα ήταν μόλις 23-14 υπέρ του, για να ξεκινήσουν αλληλοδιεκδικήσεις μεταξύ ρωσικής μονής και Πατριαρχείου.

---

Όταν ξέσπασε η κρίση

---

Το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα διαθέτει 35 παρεκκλήσια και 33 καμπάνες, με τη δεύτερη μεγαλύτερη στον κόσμο, όπως αναφέρθηκε. Με βάρος 13 τόνους και διάμετρο 2,72 μέτρα, αποτέλεσε ένα ηχηρό σήμαντρο για την ούτως ή άλλως φίλη των μεγάλων όγκων ρωσική κουλτούρα. Η τράπεζα του, δηλαδή ο χώρος εστίασης δύναται να φιλοξενήσει ως και 1.000 άτομα, ανεγερμένη στα 1892. Η μεγάλη προσέλευση, κατά την περίοδο εκείνη, των Ρώσων μοναχών προκάλεσε μεγάλη αντίδραση στους μοναχούς των άλλων εθνοτήτων στο Περιβόλι της Παναγίας. Το διακύβευμα ήταν ο έλεγχος των διαφόρων ακινήτων της μονής. Αντιδράσεις παρουσιάστηκαν και στο εσωτερικό του Αγίου Παντελεήμονα, μεταξύ Ρώσων και Ουκρανών μοναχών, κάτι που όξυνε τις ήδη τεταμένες σχέσεις μεταξύ Πατριαρχείου Μόσχας και Οικουμενικού Πατριαρχείου. Τελικώς, για τη μερική εκτόνωση της κρίσης, αποφασίσθηκε, το 1876, οι ακολουθίες να ψάλλονται και στη ρωσική και στην ελληνική γλώσσα, αφού ήταν και αυτό ένα από τα ζητήματα της διένεξης.

Την ίδια, περίπου, περίοδο μία νέα κρίση ξέσπασε στους κόλπους της ρωσικής εκκλησίας, ξεκινώντας από τον Αθωνίτη ιερομόναχο και πρώην στρατιωτικό Αλεξάντερ Μπουλατόβιτς, της σκήτης του Αγίου Ανδρέα. Αυτός υπήρξε ιδρυτής του κινήματος της Ονοματοδοξίας, σύμφωνα με το οποίο πιστευόταν ότι το όνομα του Θεού αποτελεί ενσάρκωση του ίδιου του Θεού και δεν πρόκειται για μια απλή ονοματοδοσία. Η δοξασία τούτη απέκτησε πολλούς οπαδούς, εντός και εκτός Αγίου Όρους. Την κίνηση καταδίκασαν τόσο το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όσο και το Πατριαρχείο Μόσχας, κάτι που έδωσε αφορμή για ιδιαιτέρως βίαια επεισόδια, κυρίως μεταξύ των μοναχών. Έτσι, ένα τσαρικό σώμα εισέβαλε στη μονή, με τη συνοδεία Ρώσου επίσκοπου, συνέλαβε 840 μοναχούς και τους έστειλε εξορία στην Σιβηρία, το 1913. Κάποιοι υποστήριξαν ότι η Ρωσία, με το πρόσχημα της καταδίκης και πάταξης της αίρεσης, βρήκε αφορμή να πραγματοποιήσει μια επίδειξη ισχύος στο Άγιο Όρος και δυνατότητας στρατιωτικής παρέμβασης, αλλά και μια προσπάθεια της Μόσχας να θέσει υπό τον απόλυτο έλεγχό της τη μονή του Αγίου Παντελεήμονος.

Ημερολόγιο καταστρώματος

1046

Ο Άγιος Βλαδίμηρος ο Ισαπόστολος ιδρύει τη μονή του Ρως στο Άγιο Όρος

1142

Καταγραφή των πλούσιων κειμηλίων της μονής, προερχόμενων από την Ρωσία

1169

Ο ηγούμενος Παγκράτιος, της μονής Ξυλουργού (Ρως) ζητάει μετεγκατάσταση, λόγω του πολυπληθούς του μοναστηριού και το καταφέρνει

1309

Λεηλασία της μονής από τους Καταλανούς και ανάκαμψη, χάρη στη σερβική βοήθεια

1760

Μετεγκατάσταση της μονής Παντελεήμονος στη σημερινή της θέση

1913

Αίρεση της Ονοματοδοξίας και αφορμή για ρωσική στρατιωτική επέμβαση στο Άγιο Όρος

1917-1992

Παρακμή του ρωσικού μοναστηριού, λόγω του κομμουνιστικού καθεστώτος

1992

Αρχή αναβίωσης του ρωσικού μοναχισμού, με μόνο 40 μοναχούς στον Άγιο Παντελεήμονα εκείνη τη στιγμή

2016

Επίσκεψη Πούτιν στο Άγιον Όρος, για τα 1000 έτη ρωσικής παρουσίας στο Περιβόλι της Παναγίας

Εκλογή του Ρώσου ηγούμενου Ευλόγιου, στη θέση του κοιμηθέντος, Ουκρανού Ιερεμία

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 15.05.2022