Η επέτειος του Ζαπάτα: Το σινεμά ταξιδεύει στο επαναστατημένο Μεξικό

- Newsroom

Σαν χθες πριν από ακριβώς 103 χρόνια ο Εμιλιάνο Ζαπάτα ξεκίνησε την επανάσταση στο Μεξικό κατά του προέδρου Πορφίριο Ντίαζ, ενώ ο πολιτικός αντίπαλος του τελευταίου, ο Μαδέρα, είχε ήδη καταθέσει πολλές προτάσεις για μεγάλες αλλαγές.

Γράφει ο Αλέξης Ν. Δερμεντζόγλου
dermetzo@otenet.gr

Το ότι δεν τις εκπλήρωσε ανάγκασε τον Ζαπάτα να αυτονομηθεί. Τελικά, σκοτώθηκε σε ενέδρα των κυβερνητικών στρατευμάτων στις 10 Απριλίου του 1919, στα 49 του χρόνια και σήμερα ανδριάντες του κοσμούν όλη τη χώρα. Ας σημειωθεί, ότι επαναστάσεις στο δύσμοιρο Μεξικό επιχειρούνται ήδη από το 1866.
Το θέμα είναι ιδιαίτερα πρόσφορο για τον κινηματογράφο, αφού, πέρα από το επίπεδο του θεάματος (συγκρούσεις, μάχες και βία), αποτελεί μιας πρώτης τάξεως αφορμή για ένα ευρύτερο πολιτικό και κοινωνικό σχόλιο. Είναι οι διεκδικήσεις των λαϊκών μαζών απέναντι στην κυρίαρχη τάξη, στους κτηματίες και τους φεουδάρχες, οι διάφοροι στρατηγοί, οι επαναστάτες, η διχόνοια και η επάνοδος της καταπίεσης.

ΜΙΑ ΠΟΝΗΡΗ ΣΤΑΣΗ
Όλα αυτά αποτελούν μια μέγιστη ηθική, ιδεολογική, πολιτική, αλλά και συγκρουσιακή περιπέτεια, την οποία το σινεμά κατέγραψε σε γενικές γραμμές με επιτυχία. Από τον “Χουάρεζ” του Γουίλιαμ Ντίτερλε, μια εξαιρετική, λιτή αλλά και αποτελεσματική προπολεμική ταινία, φθάνουμε στη δεκαετία του ’50 και σε ένα πολύ καλό φιλμ μεν, αμφιλεγόμενο δε. Από σενάριο του Τζον Στάιμπεκ ο Ελία Καζάν σκηνοθετεί το “Βίβα Ζαπάτα” με τον Μάρλον Μπράντο στον κεντρικό ρόλο. Εξαιρετική δουλειά, μόνο που Στάιμπεκ και Καζάν επιχείρησαν να πάρουν τις λεγόμενες ίσες αποστάσεις: να επιτεθούν δηλαδή και στην οικονομική ολιγαρχία, αλλά και να μιλήσουν για δικτατορικές, σκληρές, επαναστατικές μεθόδους με κρυφές αναφορές στον Στάλιν. Πολύ δίκαια ο Σαντάλ θα σημειώσει στην ιστορία του κινηματογράφου που συνέγραψε, πως αυτήν την ταινία τη μίσησαν και δεξιοί και κομμουνιστές.

ΔΙΑΚΕΚΡΙΜΕΝΟΙ ΗΘΟΠΟΙΟΙ
Στο έγχρωμο “Βέρα Κρουζ” του Ρόμπερτ Όλντριτς, γυρισμένο δύο χρόνια αργότερα, έχουμε την αναφορά εμπλοκής Αμερικανών στη μεξικανική επανάσταση του 1866. Ωστόσο, θα πρέπει να έρθει η δεκαετία του ’60, η εποχή του γουέστερν-σπαγγέτι, οπότε οι πολιτικοποιημένοι αριστεροί ιταλοί δημιουργοί αξιοποιούν δημιουργικά τη μεξικανική επανάσταση: Σέρτζιο Λεόνε, Σέρτζιο Κορμπούτσι, Νταμιάνο Νταμιάνι, Τζούλιο Πετρόνι, διευθύνοντας ηθοποιούς υψηλού επιπέδου (Τζέιμς Κόμπουρν, Ροντ Στάιγκερ, Τζιαν Μαρία Βολοντέ, Κλάους Κίνσκι, Τόμας Μίλιαν, Τζακ Πάλανς, Φερνάντο Ρέι, Όρσον Γουέλς), καταφέρνουν κάτι ιδιαίτερα σημαντικό: αντιμετωπίζουν το πεδίο της μεξικανικής επανάστασης ως ένα ευρύτερο, γενικότερο επίπεδο πάνω στις επαναστατικές πρακτικές αλλά και τις ξένες εξαρτήσεις.
Οι αναφορές στη βαριά σκιά των ΗΠΑ, που προσπαθούν να βάλουν χέρι στα πετρέλαια του Μεξικού δένουν με πρακτικές που δείχνουν να επικροτούν τη δράση των Ερυθρών Ταξιαρχιών. Οι μεγάλες λαϊκές μάζες λατρεύουν το γουέστερν-σπαγγέτι και το απολαμβάνουν.

Ο ΞΕΝΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ
Η εμφάνιση του ξένου παράγοντα είναι ξεκάθαρη στο μνημειώδες, πολιτικό σπαγγέτι του Νταμιάνο Νταμιάνι “Τυχοδιώκτες της κολάσεως”. Στο τέλος, ο μη συνειδητοποιημένος Μεξικανός (Τζιαν Μαρία Βολοντέ) νιώθει και βγάζει την ιστορική κραυγή “Πετάξτε αυτά τα δυτικόφερτα ρούχα κι αντί για ψωμί αγοράστε δυναμίτες”.
Ο Σέρτζιο Κορμπούτσι γύρισε μια περίφημη διλογία με δύο υπέροχα, πολιτικά γουέστερν-σπαγγέτι: “Ο επαναστάτης του Μεξικού” αρχικά αναφέρεται στην αμερικανική διείσδυση στο Μεξικό σε ό,τι αφορά τα πετρέλαια. Η διλογία τελειώνει το ’70 με το μυθικό σπαγγέτι “Κομπανιέρος”. Είναι μια εξαιρετική, απαισιόδοξη ταινία, σχόλιο για την επανάσταση που δεν έχει πια μέλλον και θα βαφτεί στο αίμα. Οι ελπίδες από τον γαλλικό Μάη έχουν εξανεμιστεί, τα κινήματα δεν τα πάνε καθόλου καλά, μένει μόνο το προσωπικό στοίχημα για ένα ηρωικό τέλος, μια τελική εφόρμηση.
Ο Λεόνε θα ακολουθήσει τον Κορμπούτσι με το θρυλικό “Κάτω τα κεφάλια (Ήταν κάποτε η επανάσταση)”, όπου με έντεχνο τρόπο μπλέκει την εξέγερση στην Ιρλανδία με την επανάσταση των Ζαπάτα και Πάντσο Βίλα στο Μεξικό. Και εδώ οι βιαιότητες και οι σφαγές είναι τρομερές και πρέπει να προσέξουμε καλά μια φράση του Τζον (Τζέιμς Κόμπουρν): “Πίστευα σε τόσα πράγματα στη ζωή μου. Τώρα, στο μόνο που πιστεύω είναι τα εκρηκτικά, οι δυναμίτες”, άλλη μια σαφέστατη νύξη για την κατά μόνας δράση.

Ο ΛΕΟΝΕ ΚΑΙ Ο ΠΕΚΙΝΠΑ
Εξάλλου, πέρα από το αρχικό τσιτάτο του Μάο “Η επανάσταση είναι βία”, στο τέλος, όταν σκοτώνεται ο Κόμπουρν, ο Ροντ Στάιγκερ αναρωτιέται: “Κι εγώ τι θα απογίνω τώρα μόνος;”. Και η απάντηση έρχεται με μια φράση: “Μια χούφτα δυναμίτες”, δηλαδή άλλη μια πρόταση για τη μοναχική δράση, που πλησιάζει επικίνδυνες προτάσεις.
Εν τω μεταξύ, ο Σαμ Πέκινπα θα γυρίσει την “Άγρια συμμορία”, όπου οι αμερικανοί λούμπεν ντεσπεράντος εμπλέκονται στη μεξικανική επανάσταση μ’ έναν άκρως αιματηρό τρόπο, που έμεινε στην ιστορία του σινεμά. Οι της “Άγριας συμμορίας” θα σκοτωθούν μέχρι ενός, γιατί δεν είναι συνειδητοποιημένοι και η εξέγερσή τους ήταν συναισθηματικής τάξης. Με το τέλος, ο Πέκινπα δείχνει πως, όταν ωριμάσουν τα πράγματα, μέσα από την ένωση πολλών και διάφορων ταξικών στρωματώσεων και με υπομονή, μπορεί η επανάσταση να πετύχει.

Η ΗΘΙΚΗ ΣΤΑΣΗ
Το 1966 ο μέγας αναλυτής των ηθικών διλημμάτων και στάσεων ζωής, Ρίτσαρντ Μπρουκς θα μας προσφέρει το αριστουργηματικό γουέστερν του “Οι επαγγελματίες” (με Μπαρτ Λάνκαστερ, Λι Μάρβιν, Τζακ Πάλανς, Κλαούντια Καρντινάλε). Μια ομάδα έμπειρων πολεμιστών ναυλώνεται από έναν πλούσιο Αμερικανό, για να του φέρουν πίσω τη γυναίκα του που απήγαγε ένας μεξικανός ληστής. Ο τελευταίος αποδεικνύεται όχι μόνον ότι είναι επαναστάτης, αλλά και ότι διατηρεί έναν παθιασμένο ερωτικό δεσμό με τη σύζυγο. Η επανάσταση και το συναίσθημα κερδίζουν, ενώ οι επαγγελματίες δεν εκτελούν την αποστολή τους, σε μια υπέροχη ηθική πρόταση.
Ταινίες για το Μεξικό, την επανάσταση και τους ήρωες διαθέτουν και ως βασικό ήρωα τον Πάντσο Βίλα.
Κατά τα άλλα, πρέπει να θυμόμαστε ένα πολύ καλό φιλμ του Τζουλιάνο Τζούλιο Πετρόνι, το “Τεπέπα”, με τους Όρσον Γουέλς, Τόμας Μίλιαν, ένα ακόμη δηκτικό σχόλιο για την εξουσία και τις εκτροπές της.
Να σημειώσω ακόμη τον πολύ εντυπωσιακό “Στρατό των πέντε” του Αμερικανού Ντον Τέιλορ, ιστορία μιας ανίκητης ομάδας που χτυπάει ένα τρένο το οποίο μεταφέρει χρυσάφι για τον μεξικανικό στρατό. Σκληρό, δυνατό και εύστοχο φιλμ μέσα από τις δομές του σπαγγέτι.
Αναρίθμητες ταινίες κάνουν αναφορές στο επαναστατημένο Μεξικό, αξιοποιώντας το ως ντεκόρ, ενίοτε ως φολκλόρ, πολλές φορές όμως, αποτελεσματικά, ιδεολογικά, με αναφορές και έρευνα των σχέσεων εξουσίας, συμφερόντων και καταπίεσης.