Ημέρα Μνήμης. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης

- Newsroom

Η μνήμη των 50.000 Εβραίων που εξοντώθηκαν από τους ναζί τιμήθηκε χθες σε εκδήλωση στο Μνημείο Ολοκαυτώματος

της Στελίνας Μαργαριτίδου

Ελάχιστοι είναι οι Θεσσαλονικείς που έχουν μέχρι σήμερα επισκεφθεί το Εβραϊκό Μουσείο της πόλης στην οδό Αγίου Μηνά 13, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. "Κι όμως", λένε οι υπεύθυνοι του μουσείου, "μας επισκέπτονται χιλιάδες τουρίστες κάθε χρόνο από το εξωτερικό αλλά και από άλλες πόλεις της Ελλάδας".

Αν κάθε λαός είναι η ίδια του η μνήμη και οι αναφορές στο παρελθόν του, οι εβραίοι της Θεσσαλονίκης, με παρουσία στην περιοχή μας από το 315 π.Χ., συγκεντρώνουν κομμάτι κομμάτι κάθε πολύτιμο στοιχείο της πολύχρονης ιστορίας τους για το μουσείο.

Οι Ρουμανιώτες. Σύμφωνα με ορισμένες ιστορικές πηγές, οι πρώτοι Εβραίοι ενδέχεται να έφτασαν στη Θεσσαλονίκη γύρω στο 140 π.Χ., προερχόμενοι από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.
Η αρχαία εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης αποτελούσε τυπικό δείγμα ιουδαϊκής παροικίας, σε μια μεγαλούπολη των ελληνικών και ρωμαϊκών χρόνων. Οι Εβραίοι που ζούσαν στην περιοχή της Θεσσαλονίκης ονομάζονταν τότε Ρουμανιώτες.
Οι Ρουμανιώτες μιλούσαν ελληνικά, διατηρούσαν όμως την εβραϊκή γραφή. Στη συναγωγή Ετς α Χάιμ (Το δένδρο της ζωής), που βρισκόταν στη συμβολή των οδών Δημοσθένους και Καλαποθάκη και η οποία καταστράφηκε το 1943, κήρυξε ο Απόστολος Παύλος από την Ταρσό.
Το 1116 μ.Χ. η άποψη του ραβίνου Βενιαμίν της Τουδέλας για την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης βρίσκεται καταγεγραμμένη σε κείμενα και αποτελεί στοιχείο για τη σύνθεση του πληθυσμού της πόλης: "Σε αυτήν την παραλιακή πόλη ζουν 500 Εβραίοι με επικεφαλής τον ραβίνο Σαμουέλ και τους γιους του. Εδώ ζουν και οι ραβίνοι Σαμπετάι Ηλία και Μιχαήλ", αναφέρει.

Οι Σεφαραδίτες. Το 1492 είναι μια χρονιά ορόσημο για την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Περίπου 20.000 ισπανοεβραίοι Σεφαραδίτες, διωγμένοι από τη βασίλισσα της Ισπανίας Ισαβέλλα, αλλά και Εβραίοι από διάφορες περιοχές της Μεσογείου βρίσκουν καταφύγιο στη Θεσσαλονίκη. Το νεκροταφείο της πόλης αρχίζει να αναπτύσσεται και καταλαμβάνει σταδιακά την περιοχή ανατολικά της πόλης, όπου σήμερα βρίσκεται το γήπεδο του ΠΑΟΚ στην Τούμπα μέχρι και την οδό Αγγελάκη. Ίχνη από αυτήν τη νεκρόπολη, που θεωρείται η μεγαλύτερη σε έκταση και σημαντικότερη των Βαλκανίων, μπορεί κανείς να εντοπίσει μέχρι σήμερα, περιδιαβαίνοντας την πόλη. Στην περιοχή του ΑΠΘ κοντά στο Αστεροσκοπείο σώζεται επιτύμβια πλάκα που λέγεται ότι ήταν τόσο βαριά, ώστε δεν μπόρεσαν να τη σηκώσουν για να τη μεταφέρουν με ειδικό γερανό στο χώρο του Εβραϊκού Μουσείου.
Η εβραϊκή νεκρόπολη που καταστράφηκε ολοσχερώς μετά από 1942, σηματοδότησε τη διάσπαση του ζωτικού δεσμού με το παρελθόν που διατηρούσε μέχρι τότε η εβραϊκή κοινότητα. Το νεκροταφείο για τους Εβραίους ήταν κάτι παραπάνω από τόπος ανάπαυσης των προγόνων τους. Το προσκύνημα μνημείων γνωστών ραβίνων, αγίων και δασκάλων συγκέντρωνε πολύ κόσμο και διατηρούσε την άρρηκτη συνέχεια της παράδοσης της εβραϊκής κοινότητας.
Ο 16ος και 17ος αιώνας είναι η περίοδος της άνθησης του εμπορίου και της αστικής τάξης της Θεσσαλονίκης. Το 1537 ο εβραίος ποιητής Σάμουελ Ούσκοε αποδίδει τον τίτλο "Μητέρα του Ισραήλ" στη Θεσσαλονίκη, και όχι άδικα. Στην πόλη αυτή Έλληνες και Εβραίοι ζουν αρμονικά.

Οι Ντονμέδες. Το 17ο αιώνα το άγνωστο για πολλούς κίνημα των "Ντονμέδων" γίνεται το σημείο αναφοράς για ένα μνημείο που δεσπόζει μέχρι σήμερα στη Θεσσαλονίκη: Το Γενί Τζαμί.
Η παράξενη σε πολλές πτυχές ιστορία των Ντονμέδων ξεκινά με τη δημιουργία ενός μεσσιανικού κινήματος. Κύριος εκφραστής της είναι ο Σαμπετάι Σεβή από τη Σμύρνη, που υποστηρίζει ότι είναι ο μεσσίας. Οι απόψεις του αλλά και η αυξανόμενη επιρροή του στην εβραϊκή κοινότητα θορυβεί τους Οθωμανούς και διατάσσεται η σύλληψή του. Το 1666 ο Σεβή συλλαμβάνεται και για να μην θανατωθεί, ασπάζεται τον Ισλαμισμό. Τριακόσιες ακόμη οικογένειες της εβραϊκής κοινότητας τον ακολουθούν και δημιουργούν μια ιδιότυπη αποστασία, τη μικρή εβραιομουσουλμανική κοινότητα της Θεσσαλονίκης, τους Ντονμέδες.

Η πρώτη εβραϊκή εφημερίδα. Το 19ο αιώνα η εβραϊκή κοινότητα όπως και η ελληνική αστική τάξη εμπνέονται από τις αρχές του Διαφωτισμού. Στο κλίμα αυτό κυκλοφορεί το 1864 η πρώτη εβραϊκή εφημερίδα της πόλης "El Lunar". Αμέσως μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, το 1912, ο αρχιραβίνος της εβραϊκής κοινότητας συναντάται με τον Γεώργιο το Α', το διάδοχό του Κωνσταντίνο και τον πρωθυπουργό Ελ. Βενιζέλο, προκειμένου να εκφράσει την αμέριστη στήριξή του. Πέντε χρόνια αργότερα, ένα άλλο τραγικό γεγονός θα συνταράξει όλη την πόλη και θα πλήξει ανεπανόρθωτα την εβραϊκή κοινότητα. Από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917 θα γίνουν στάχτη 53.737 σπίτια Εβραίων. Η αρχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου βρίσκει την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης να αριθμεί σχεδόν 50.000 ψυχές. Η αντίστροφη όμως μέτρηση έχει ήδη ξεκινήσει. Στον πόλεμο του 1940-41 παίρνουν μέρος 12.848 Εβραίοι από τη Θεσσαλονίκη. Σκοτώνονται 513, ενώ τραυματίζονται άλλοι 3.743. Δεκάδες είναι αυτοί που διακρίνονται στα πεδία των μαχών. Κι όμως, η αντίστροφη μέτρηση για το ταξίδι χωρίς επιστροφή έχει αρχίσει και καταγράφεται στο Εβραϊκό Μουσείο, όπως και στα αρχεία που έχουν διασωθεί με αριθμούς και στοιχεία που συγκλονίζουν.

Η αίθουσα με το κίτρινο αστέρι. Στις 11-7-1942 διατάσσονται όλοι οι άνδρες Εβραίοι ηλικίας 18 έως 45 ετών να συγκεντρωθούν στην πλατεία Ελευθερίας, όπου και προπηλακίζονται. Στη συνέχεια εξαναγκάζονται σε καταναγκαστικά έργα. Η εβραϊκή κοινότητα καταβάλει 2,5 δισεκατομμύρια δραχμές ως λύτρα για την απελευθέρωσή τους. Στα τέλη του 1942 κατάσχονται όλες οι εβραϊκές επιχειρήσεις και καταστρέφεται το εβραϊκό νεκροταφείο. Από τις 15 Μαρτίου μέχρι και τον Αύγουστο του 1943, 18 τρένα αναχωρούν από το σταθμό της Θεσσαλονίκης με προορισμό το Άουσβιτς. Μεταφέρουν συνολικά 48.233 ανθρώπινες ψυχές. Το 1945 οι Εβραίοι που επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη ήταν 1.950 άτομα. Το ποσοστό απωλειών για την πολυπληθή εβραϊκή κοινότητα είναι 96,5% και το ποσοστό διασωθέντων μόλις που φτάνει το 3,5%.

Στο μουσείο. Στις ειδικές αίθουσες του Εβραϊκού Μουσείου, ο επισκέπτης έρχεται αντιμέτωπος με τα αποτυπώματα της φρίκης: Σε ειδική προθήκη, το κίτρινο αστέρι που είχαν υποχρεωθεί να φορούν όλοι οι Εβραίοι από το Φεβρουάριο του 1943, ενώ σώζεται ακόμη και το ειδικό μηχάνημα που είχε παραχωρηθεί στην εβραϊκή κοινότητα για να κόβει τα κίτρινα άστρα. Η στολή των φυλακισμένων του Άουσβιτς αλλά και κάποια σκουριασμένα ψαλίδια από αυτά που χρησιμοποιήθηκαν για να κοπούν μαλλιά γυναικών και κοριτσιών μαρτυρούν το αποτύπωμα μιας σύγχρονης ιστορίας που καθόρισε τις μετέπειτα εξελίξεις όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και σε όλο τον κόσμο.
Είναι δεκάδες οι επισκέπτες του Μουσείου που μέχρι σήμερα αναζητούν μέσω των εβραϊκών αρχείων κάποιον δικό τους συγγενή. Μια γυναίκα από το εξωτερικό έψαχνε πρόσφατα συγγενείς της που σύμφωνα με τις μαρτυρίες των γονιών της ήταν μέλη της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης. Η άκρη του νήματος ξετυλίγεται πολύ δύσκολα καθώς τα ονόματα έχουν χαθεί, κάποια άλλα έχουν αλλάξει και έτσι τα εβραϊκά επίθετα είναι αδύνατο πια να βρεθούν.
Με αφορμή τη χθεσινή ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος, ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης Β. Παπαγεωργόπουλος τόνισε μεταξύ άλλων: "Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης σε εκείνη τη μαύρη εποχή πλήρωσαν ακριβό τίμημα και πολλές χιλιάδες συμπατριωτών μας δεν επέστρεψαν ποτέ από τα στρατόπεδα της κόλασης".

---

Η εκδήλωση

Η μνήμη των 50.000 Εβραίων της Θεσσαλονίκης που εξοντώθηκαν από τα ναζιστικά στρατεύματα τιμήθηκε χθες, σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο μνημείο του Ολοκαυτώματος. Την εκδήλωση οργάνωσαν η νομαρχία και η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης.
"Η σημερινή μέρα είναι μέρα προβληματισμού και διδαχής", τόνισε στον χαιρετισμό του ο εκπρόσωπος της κυβέρνησης, υφυπουργός Αθλητισμού Γιάννης Ιωαννίδης.
Ο πρεσβευτής του Ισραήλ στην Ελλάδα Αλί Γιαχία είπε ότι υπάρχει μια διεθνής συμμαχία εξτρεμιστών, που αμφισβητεί το Ολοκαύτωμα των Εβραίων και καλλιεργεί τον αντισημιτισμό και το ρατσισμό. Σε αυτήν τη συμμαχία, επισήμανε, συγκαταλέγονται και κράτη και αναφέρθηκε στο Ιράν και τον πρόεδρό του.
Χαιρετισμούς απηύθυναν, επίσης, ο νομάρχης Θεσσαλονίκης Παναγιώτης Ψωμιάδης, ο δήμαρχος Βασίλης Παπαγεωργόπουλος, ο πρόεδρος του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Μωυσής Κωνσταντίνης και ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης Νταβίντ Σαλτιέλ. Παραβρέθηκαν ο υφυπουργός Ανάπτυξης Σταύρος Καλαφάτης, οι βουλευτές Κώστας Γκιουλέκας (ΝΔ), Γιάννης Μαγκριώτης (ΠΑΣΟΚ), Τάσος Κουράκης (ΣΥΡΙΖΑ), ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας Ηλίας Κουσκουβέλης, οι δήμαρχοι Συκεών Σίμος Δανιηλίδης, Καλαμαριάς Χριστόδουλος Οικονομίδης, εκπρόσωποι των στρατιωτικών και εκκλησιαστικών αρχών, δημοτικών παρατάξεων, οι πρόξενοι των ΗΠΑ, της Ρωσίας, της Γερμανίας, της Ρουμανίας και της Γαλλίας, οι επίτιμοι πρόξενοι της Ιταλίας και της Ισπανίας κ.ά.