Μ. Μιχαλέλη: Για να γίνεις γονέας πρέπει να συναντήσεις το παιδί που ήσουν εσύ

Καθοριστικό ρόλο για την ψυχική υγεία ενός παιδιού παίζουν οι σχέσεις φροντίδας ήδη από το δεύτερο τρίμηνο της εγκυμοσύνης και μέχρι τα δύο πρώτα χρόνια ζωής του, τονίζει η Δρ Μερόπη Μιχαλέλη ψυχαναλύτρια, ιδρύτρια και επιστημονικά υπεύθυνη του Ινστιτούτου Κοιτίδα, για την προαγωγή της ψυχικής υγείας στην εγκυμοσύνη και τα πρώτα χρόνια της ζωής. Όπως λέει, «να γίνεις γονέας πρέπει να συναντήσεις το παιδί που ήσουν εσύ», ευτυχώς όμως «δεν είμαστε καταδικασμένοι να ζήσουμε και να μεταφέρουμε τα τραύματά μας στις επόμενες γενιές». Το βιβλίο της «Διαδρομές γονεϊκότητας. Πώς γινόμαστε ή δεν γινόμαστε γονείς» παρουσιάζεται στο πλαίσιο της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης, την Πέμπτη 8 Μαϊού 2025.  

...οι πρώιμες εμπειρίες, ο τρόπος δηλαδή που φροντίζεται ένα μωρό, εγγράφονται στον εγκέφαλό του και τον δομούν

Το να γίνουμε καλοί γονείς είναι θέμα ενστίκτου, ή επιλογών που κάνουμε αφότου γεννηθεί το παιδί;

Η γονεϊκότητα, η επιθυμία να φροντίσουμε κάποιον, εγγράφεται μέσα μας πολύ πριν φτάσουμε στην ενηλικίωση ή στη συνειδητή επιθυμία για παιδί. Ξεκινά από τον τρόπο με τον οποίο φροντιστήκαμε ως παιδιά, καλά ή κακά. Ένα ζευγάρι που σκέφτεται να αποκτήσει παιδί , χρειάζεται να διερευνήσει τι σημαίνει γι’ αυτούς το να αποκτήσουν και να μεγαλώσουν ένα παιδί. Πού το τοποθετούν σε σχέση με την ιστορία τους; Πού τοποθετούνται σε σχέση με αυτή την επιθυμία; Υπάρχουν τόσοι τρόποι να γίνει κανείς γονέας, όσοι είναι και οι άνθρωποι. Ο καθένας σεβόμενος την ιστορία του, τις ιδιαιτερότητές του, τις αρχές του, τις αξίες του αλλά και το δυναμικό του παιδιού που απέκτησε θα γίνει γονέας με τον δικό του τρόπο.

Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερα ζευγάρια στρέφονται σε μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής για να αποκτήσουν παιδί. Είναι μια συνειδητή απόφαση, αλλά συχνά αποδεικνύεται μια ψυχοφθόρα διαδικασία...

Εδώ, αν θέλετε, έγκειται και η κριτική μου προς τις υπηρεσίες υγείας και τη «βιομηχανία της αναπαραγωγής» που υπόσχεται «Θέλετε παιδί; Πάρτε παιδί», ενώ το ζήτημα «επιθυμώ ένα παιδί» είναι προϊόν μιας περίπλοκης ψυχικής διαδρομής. Πρόκειται για μία διαδικασία διαγενεαλογικής μετάδοσης, έχει τις ρίζες της δύο και τρείς , ενίοτε, γενιές πριν από εμάς. Αν δεν διαλευκανθούν αυτά τα διαγενεαλογικά σενάρια, ακόμα κι όταν έρθει το παιδί, θα προβάλλονται πάνω του. Η αναπαραγωγή δεν είναι ούτε αυτόματη, ούτε ελεγχόμενη και αυτό το βλέπουμε χειροπιαστά στις περιπτώσεις υπογονιμότητας. Τα ασυνείδητα διαγενεολογικά σενάρια μπορεί να αντιστρατεύονται την αναπαραγωγική δυνατότητα κάποιων ανθρώπων 

Οι σχέσεις φροντίδας του βρέφους από το δεύτερο τρίμηνο της εγκυμοσύνης έως και τα δύο πρώτα χρόνια ζωής του διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση της σωματικής και ψυχικής υγείας

Πότε και πώς μπαίνουν τα θεμέλια για να εδραιωθεί η ψυχική υγεία ενός παιδιού;
Ξέρουμε πολύ καλά ότι το στρες στην εγκυμοσύνη επηρεάζει όχι μόνο τη μητέρα αλλά και το έμβρυο και τον τρόπο που, μετέπειτα ως ενήλικας, θα αντιδρά σε κάθε στρεσογόνο κατάσταση. Πάρα πολλές ασθένειες, επίσης, όπως τα αυτοάνοσα, οι ψυχικές νόσοι και οι εξαρτήσεις, έχουν την έδρα τους σε αυτές τις πρώιμες εμπειρίες, που έχουν εντυπωθεί σε περιοχές όπως η αμυγδαλή, ο προμετωπιαίος φλοιός και ο ιππόκαμπος. Ο διάλογός μας με τους νευροεπιστήμονες επιβεβαίωσε αυτό που γνωρίζαμε ως ψυχαναλυτές από την κλινική μας εμπειρία: οι πρώιμες εμπειρίες, ο τρόπος δηλαδή που φροντίζεται ένα μωρό, εγγράφονται στον εγκέφαλό του και τον δομούν. Αναπόδραστα, αυτές οι πολύ στενές σχέσεις, που επιδρούν στη δομή και στην αρχιτεκτονική του ατελούς κατά τη γέννηση εγκεφάλου, θα αποτελέσουν τα δομικά υλικά για όλη την αρμονική του ανάπτυξη, επηρεάζοντας τη σωματική και ψυχική του υγεία καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Οι σχέσεις φροντίδας του βρέφους από το δεύτερο τρίμηνο της εγκυμοσύνης έως και τα δύο πρώτα χρόνια ζωής του διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση της σωματικής και ψυχικής υγείας. Η περίοδος αυτή αποτελεί κρίσιμο χρονικό πλαίσιο και για τις πρώιμες θεραπευτικές παρεμβάσεις. Είναι ανάγκη για ένα μοντέλο πρώιμης παρέμβασης, με πρώτο στόχο οι εκπαιδευμένοι επαγγελματίες να έχουν μία γνώση όχι μόνο της παιδιατρικής ή της μαιευτικής ή της γυναικολογίας, αλλά και του τι συμβαίνει συνολικά στον ψυχισμό και στο σώμα του ανθρώπου σε αυτή την κρίσιμη περίοδο, πώς αυτά αλληλεπιδρούν και με τι μορφή επανέρχονται οι εμπειρίες του παρελθόντος. 

Συμβαίνει αυτό στο εθνικό σύστημα υγείας;
Είμαστε η μόνη χώρα στην Ευρώπη που δεν έχουμε ολοκληρωμένες υπηρεσίες πρωτοβάθμιας φροντίδας ψυχικής υγείας στον δημόσιο τομέα, στελεχωμένες από κατάλληλα εκπαιδευμένους επαγγελματίες υγείας στον τομέα της περιγεννητικής υγείας – παρόλο που ,όπως έχει αποδειχθεί, η πρόληψη προσφέρει πολλαπλάσια οφέλη στο σύστημα υγείας. Δυστυχώς, στη χώρα μας είναι πιο εύκολο να ξοδεύονται δισεκατομμύρια για μέτρα αποκατάστασης της εγκατεστημένης παθολογίας, αλλά όχι για υπηρεσίες πρώιμης θεραπευτικής παρέμβασης. Ένα πολιτισμένο κράτος φροντίζει τους πολίτες του, ακόμα κι όταν δεν είναι ψηφοφόροι. Φροντίζει τους πολίτες του αύριο από το ξεκίνημα της ζωής τους, δηλαδή όταν ακόμη βρίσκονται στην κοιλιά της μαμάς τους, προκειμένου να γίνουν σωματικά και ψυχικά υγιείς άνθρωποι.

Η μητρική λειτουργία, την οποία μπορούν να εκπληρώσουν και τα δύο φύλα, συνίσταται στη δυνατότητά μας και στην επιθυμία μας να αγαπάμε, να θρέφουμε, να φροντίζουμε, να εμπεριέχουμε την ένταση και το άγχος του παιδιού μπροστά στο χάος και το άγνωστο.

Tι πρέπει να προσέχουν οι νέοι γονείς σε αυτό το πρώτο και κρίσιμο διάστημα της ζωής ενός βρέφους;
Συχνά οι φόβοι και οι ανησυχίες των γονέων δεν αφορούν στο μωρό αλλά το δικό τους παρελθόν. Οι γονείς χρειάζεται να διαφοροποιήσουν τα ζητήματα που αφορούν στη δική τους ιστορία και να απελευθερώσουν το μωρό από δικές τους προβολές. Πρόκειται για κομβικό βήμα, που επιτρέπει και στο μωρό να αναπτύξει το δικό του δυναμικό, απαλλαγμένο από τα βάρη του παρελθόντος των γονιών του.
Οι γονείς στο ξεκίνημα της σχέσης τους με το μωρό τους χρειάζεται να βρουν μία αρμονική ισορροπία ανάμεσα αφενός στην παρατήρηση των χαρακτηριστικών και των ιδιαιτεροτήτων του βρέφους και αφετέρου την εναρμόνιση των δικών τους απαντήσεων σε αυτές τις ανάγκες του. Το ζητούμενο είναι να υπάρχει τόση ποσότητα και τέτοια ποιότητα στην αλληλεπίδραση τους με το μωρό ώστε ούτε να το υπερδιεγείρουν, εκθέτοντας το σε ερεθίσματα που δεν μπορεί να μεταβολίσει, αλλά και ούτε να το κρατούν διαρκώς στο πλαίσιο των δικών τους ρυθμών και προσδοκιών.
Η μητρική λειτουργία, την οποία μπορούν να εκπληρώσουν και τα δύο φύλα, συνίσταται στη δυνατότητά μας και στην επιθυμία μας να αγαπάμε, να θρέφουμε, να φροντίζουμε, να εμπεριέχουμε την ένταση και το άγχος του παιδιού μπροστά στο χάος και το άγνωστο. Ταυτόχρονα όμως στην υγιή μορφή της περιλαμβάνει και την εισαγωγή στη συμβολική τάξη. Αυτό σημαίνει την απομάκρυνση από την αρχική συγχώνευση και την εισαγωγή της θέσης του τρίτου- άνδρα ή γυναίκας- που θα ευνοήσει τον διαχωρισμό από την τρέλα της συγχώνευσης. Η μητρική λειτουργία λοιπόν περιλαμβάνει την αποδοχή του αποχωρισμού. Πρόκειται ακριβώς για μια επιταγή μερικής αποεπένδυσης του παιδιού από τη μητέρα, από τη σκέψη της μητέρας, που μετά τον πέμπτο μήνα αρχίζει και έχει ξανά στο μυαλό της τον άντρα της, τον ερωτικό σύντροφο, τη δουλειά της . Έτσι ανοίγει ο δρόμος για να αποκτήσει το μωρό την ικανότητα να παρηγορείται και μόνο του και για την ψευδαισθητική ικανοποίηση της επιθυμίας, μια θεμελιώδη ικανότητα του ψυχισμού. Διαφορετικά, μητέρα και παιδί θα παραμείνουν εγκλωβισμένοι σε μια αυταπάτη, ότι εσύ και εγώ θα είμαστε για πάντα ενωμένοι, αδιαφοροποίητοι και αδιαχώριστοι.
Καλώς εχόντων των πραγμάτων, όταν φτάσει το μωρό στο δεύτερο εξάμηνο αρχίζουν οι γονείς να μπορούν να σκεφτούν, ότι είναι ένα πλάσμα διαφορετικό από αυτούς και την ιστορία τους. «Έχουμε ομοιότητες, αλλά έχουμε και διαφορές». Αυτό το συνδέω με κάτι στο οποίο έχω δώσει πολύ χώρο στο βιβλίο: το θέμα του ύπνου των μωρών. Τα παιδιά στο τέλος του τέταρτου μήνα πρέπει να κοιμούνται στο δωμάτιό τους. Αυτό είναι ένα πρώτο βήμα προς τη διαφοροποίηση και την υποκειμενοποίηση του παιδιού. 

Τα όποια τραύματα της βρεφικής μας ηλικίας μπορούν να μας επηρεάσουν, παρότι δεν μπορούμε να τα ανακαλέσουμε στη μνήμη μας;

Για να γίνεις γονέας πρέπει να συναντήσεις το παιδί που ήσουν εσύ. Αυτό δεν το λέω μόνο ως ψυχαναλύτρια, αλλά και ως οπαδός και λάτρης των νευροεπιστημών, οι οποίες έχουν αποδείξει περιτράνως ότι θα φερθούμε ως γονείς, όπως μας φέρθηκαν ως παιδιά. Οι εγγραφές της παιδικής μας ηλικίας θα επιστρέψουν αναπόδραστα. Αν μέχρι τον 4ο ή 5ο μήνα της ζωής μας επιτραπεί να βιώσουμε την πρώτη μεγάλη απογοήτευση ότι: δεν είμαι ένα με τη μαμά μου, γιατί αυτή έχει και άλλα πράγματα στο μυαλό της εκτός από εμένα, τότε μπαίνουν οι βάσεις για να μπορούμε να αντέξουμε τις ματαιώσεις της ζωής.

...Δεν είμαστε καταδικασμένοι να ζήσουμε και να μεταφέρουμε τα τραύματά μας στις επόμενες γενιές.

Λέτε σε ένα σημείο του βιβλίου σας πώς ό,τι λάβαμε ως παιδιά θα δώσουμε ως γονείς και στα δικά μας παιδιά. Τι συμβαίνει με ανθρώπους που ως παιδιά δεν βίωσαν φροντίδα και αγάπη; Είναι καταδικασμένα τα δικά τους παιδιά να βιώσουν το ίδιο;

Τα πρώιμα ή τα εν αγνοία μας κληρονoμημένα τραύματα διαμορφώνουν αυτό που είμαστε. Όμως, το περιβάλλον, ο τρόπος που φροντίζεται ένα μωρό μπορεί να αλλάξει και την έκφραση της γενετικής κληρονομιάς, χάρη σε επιγενετικές αλλαγές. Δεν είμαστε καταδικασμένοι να ζήσουμε και να μεταφέρουμε τα τραύματά μας στις επόμενες γενιές. Η ψυχοθεραπεία είναι ένας τρόπος να καταλάβουμε και να βάλουμε σε λέξεις αυτά που έρχονται απρόσκλητα και έχουν παραμείνει ανεπεξέργαστα. Η περίοδος που ξεκινά από το τρίτο τρίμηνο της εγκυμοσύνης και εκτείνεται μέχρι το τέλος του δεύτερου χρόνου ζωής, λόγω της μεγάλης πλαστικότητα του ψυχισμού των νέων γονέων είναι μια χρυσή περίοδος για να μπορέσουν να επεξεργαστούν το παλιό και να ανοίξει ο δρόμος για το καινούριο.