«Ο λαβύρινθος της σιωπής» η μεγάλη συγκάλυψη των βασανιστών

- Newsroom

Η γερμανική ταινία Ο λαβύρινθος της σιωπής (πρόταση της χώρας για το ξενόγλωσσο Όσκαρ), πρώτη μεγάλου μήκους δημιουργία του ιταλού ηθοποιού και σκηνοθέτη Τζούλιο Ρικιαρέλι, μας φέρνει μπρος σε μία επέτειο της συμπλήρωσης 50 χρόνων (το 2015) μίας πολύκροτης λεγόμενης Δίκης του Άουσβιτς στη Φρανκφούρτη της Δυτικής (τότε) Γερμανίας

του Αλέξη Ν. Δερμεντζόγλου
dermetzo@otenet.gr

Η γερμανική ταινία Ο λαβύρινθος της σιωπής (πρόταση της χώρας για το ξενόγλωσσο Όσκαρ), πρώτη μεγάλου μήκους δημιουργία του ιταλού ηθοποιού και σκηνοθέτη Τζούλιο Ρικιαρέλι, μας φέρνει μπρος σε μία επέτειο της συμπλήρωσης 50 χρόνων (το 2015) μίας πολύκροτης λεγόμενης Δίκης του Άουσβιτς στη Φρανκφούρτη της Δυτικής (τότε) Γερμανίας. Το φιλμ εξήλθε από την περασμένη Πέμπτη και είναι ένας συνδυασμός τοιχογραφίας εποχής, δικαστικού δράματος, πολιτικής δημιουργίας, κοινωνικής έρευνας και καταγγελίας με στοιχεία νουάρ. Με αργούς ρυθμούς, με μια υπονομευμένη φωτογραφία στις αποχρώσεις του κίτρινου και με έναν εξαιρετικό πρωταγωνιστή (Αλεξάντερ Φέλινγκ) μας μεταφέρει στη Φρανκφούρτη του 1958. Τότε μαθαίνουμε πως αναγνωρίσθηκε να διδάσκει σ’ ένα σχολείο ένας πρώην SS, που ανήκε στη φρουρά του Άουσβιτς, όπου υπηρέτησαν συνολικά 7.000 Γερμανοί και υπήρξαν είτε φυσικοί είτε ηθικοί αυτουργοί των φρικιαστικών εγκλημάτων. Στις 20 Δεκεμβρίου του 1963 άρχισε στη Φρανκφούρτη η Δίκη του Άουσβιτς χάρη στην πρωτοβουλία του γερμανοεβραίου αρχιεισαγγελέα Φριτς Μπάουερ. Δίπλα του είχε δύο ανερχόμενους δικαστικούς νομικούς.

Μόνο για έξι!

Κατέθεσαν πάνω από 300 μάρτυρες, εκ των οποίων οι 211 ήταν επιζώντες του Άουσβιτς. Στο εδώλιο κάθισαν 22 κατηγορούμενοι, με βασικό τον πρώην υπασπιστή του διοικητή του στρατοπέδου συγκέντρωσης Ρόμπερ Μούλκα.

Ακούστηκαν συγκλονιστικές μαρτυρίες, αλλά οι κρατούμενοι τήρησαν σιγήν ιχθύος. Η δίκη τελείωσε στις 19 Αυγούστου του 1965, ο Μούλκα καταδικάστηκε μόνο σε 14 χρόνια, ενώ μόνο για 6 κατηγορούμενους αποδείχθηκε το αδίκημα της φυσικής αυτουργίας.

Τελικά η γερμανική δικαιοσύνη οδήγησε στα δικαστήρια μόνο 50(!) κρατούμενους. Εβδομήντα χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου οι έρευνες συνεχίζονται, αλλά είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστεί κάτι. Η Δίκη του Άουσβιτς τελικά υπήρξε μία ωραία διαφήμιση της Δυτικής Γερμανίας ως επιθυμούσα να αποδώσει δικαιοσύνη. Εξάλλου, οι περισσότεροι το ομολογούν ευθέως: Στόχος δεν ήταν η εκδίκηση αλλά η ανοικοδόμηση. Η ταχεία ανάπτυξη της Δυτικής Γερμανίας, η άποψη του Αντενάουερ για συναίνεση, η σιωπή, η ανάμειξη πολλών, ισχυρών, οικονομικών παραγόντων σ’ αυτές τις ιστορίες δεν έφεραν καμιά κάθαρση.

Απαγωγή από την Αργεντινή

Παράλληλα, οι Ισραηλινοί κινήθηκαν μόνοι τους. Δημιούργησαν μέγα διπλωματικό σκάνδαλο με την Αργεντινή όταν ειδική ομάδα τους απήγαγε τον αιμοσταγή Άντολφ Άιχμαν. Τον έφεραν το 1960 στο Ισραήλ, όπου δικάστηκε και το 1962 εκτελέστηκε διά απαγχονισμού στην πόλη Ράμλα.
Αλλά το μέγα σκάνδαλο αποτελεί η ιστορία του γιατρού, του «αγγέλου του θανάτου», με το αγγελικό πρόσωπο Γιόζεφ Μένγκελε, υπεύθυνου για τερατώδη πειράματα σε παιδιά (ιδίως μικρόσωμα και δίδυμα) που έκανε στο Άουσβιτς. Ενέσεις, αφαίρεση οργάνων, ιατρικές έρευνες στις νεκροψίες και φρικιαστικά γεγονότα, που δεν τα συναντάς ούτε στην πιο προχωρημένη επιστημονική φαντασία.

Μία απίστευτη συγκάλυψη

Ο Μενγκέλε γεννήθηκε το 1911 στο Γκίντσμπουργκ της Γερμανίας. Από το 1945 έως το 1949, κάτω από άλλο, όνομα κρυβόταν σ’ ένα αγρόκτημα της Γερμανίας. Το 1949 βρέθηκε στη Γένοβα και από εκεί στο Μπουένος Άιρες. Από τότε ταξίδευε συνεχώς στη γενέτειρά του τη Γερμανία για να δει τους δικούς του και οι γερμανικές αρχές έκαμαν πάντα τα στραβά μάτια. Προστατευόταν από ισχυρούς οικονομικούς κύκλους, καλυπτόταν και από τους κατοίκους. Πέρασε μία χαρά τη ζωή του και πήγαινε σε διάφορες χώρες της Λατινικής Αμερικής. Ουδείς τον ακούμπησε ούτε τον ενόχλησε. Αντί, λοιπόν, να κρεμαστεί, πέθανε από κολυμβητικό ατύχημα στη Βραζιλία το 1979. Αυτό είναι ένα κλασικό παράδειγμα τεράστιας συγκάλυψης και αν κάτι απέδειξε η Δίκη του Άουσβιτς είναι πως στην υπόθεση των εγκλημάτων πολέμου ήταν αναμεμειγμένοι και αμέτρητοι καθημερινοί Γερμανοί.

Καταγγελίες με απόσταση

Η ιστορία, λοιπόν, της μοναδικής ευθύνης στον Χίτλερ και το επιτελείο του ανατρέπεται. Φυσικά και στην ταινία καταλογίζεται μία συλλογική ενοχή. Μαθαίνουμε, λοιπόν, πως στα μέλη του Εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος υπήρξαν και πολλοί διακεκριμένοι επιστήμονες, νομικοί, γιατροί και πολλοί άλλοι. Η σιωπή που επικράτησε μετά τον πόλεμο αποδεικνύει και το βαθμό αυτής της συμμετοχής, που είναι σημαντική ιστορική συμπεριφορά.

Η ταινία Ο λαβύρινθος της σιωπής είναι και έντονα καταγγελτική αλλά πολλές φορές κρατάει ισορροπίες. Αναφέρεται σαφώς στην πίεση από μεγαλοαστικούς κύκλους και από πλούσιους οικονομικούς παράγοντες να μη σκαλίζονται αυτές οι υποθέσεις. Έτσι, έχουμε και στοιχεία φιλμ-νουάρ σε λογική αναλογία σ’ ένα ευρύτερο ιστορικό δράμα εποχής. Οι ρυθμοί είναι αργοί, αλλά η μυθοπλασία κρατάει τον ενδιαφέρον, ενώ πολλές φορές ο ιταλός σκηνοθέτης αξιοποιεί τη μέθοδο των ίσων αποστάσεων. Κάποιες φορές θαυμάζω τη δύναμη των περιγραφόμενων κάποιες άλλες αναγνωρίζω ένα συμβιβασμό, σ’ ένα φιλμ έτσι κι αλλιώς ενδιαφέρον.

Εύστοχες καταγραφές

Στα 1961 ο Στάνλεϊ Κρέιμερ θα γυρίσει τη γνωστή Δίκη της Νυρεμβέργης με την καταδίκη όλων των ναζί αξιωματούχων του Χίτλερ. Έκτοτε είχαμε πολλές ενδιαφέρουσες ταινίες σχετικά με την απόκρυψη πολλών εγκληματιών ναζί σε διάφορα μέρη του κόσμου. Στον περιβόητο Γιόζεφ Μένγκελε αναφέρεται η ταινία του Φράνκλιν Σάφνερ Ανθρωποκυνηγητό σε δύο ηπείρους (1978, Τα παιδιά από τη Βραζιλία) μια συγκλονιστική δημιουργία.

Για τον Άιχμαν έχουμε την πολύ καλή τηλεταινία του Πίτερ Κόλινσον, βασισμένη βέβαια στα πραγματικά γεγονότα, Απαγωγή στο Μπουένος Άιρες (1979).
Στα 1976, ωστόσο, η προειδοποίηση που έρχεται από τον Τζον Σλέσινγκερ είναι συνταραχτική, Στο Ανθρωποκυνηγητό ένας σπουδαστής (Ντάστιν Χόφμαν) εμπλέκεται σε μία απίθανη περιπέτεια. Συναντά στη Νέα Υόρκη έναν οδοντίατρο διαβόητο ναζί εγκληματία πολέμου. Ο σύντομος ρόλος του Σερ Λόρενς Ολίβιε παραμένει μνημειώδης.

Απάντηση δεν πήραμε

Ιστορία ενός γυναικολόγου γιατρού, εγκληματία πολέμου, είναι το Χρέος (2010) του Τζον Μάντεν με την Έλεν Μίρεν. Στα 1965 τρεις πράκτορες της Μοσάντ στέλνονται στην Ανατολική Γερμανία, για να εντοπίσουν αυτόν το γιατρό και να αποδώσουν δικαιοσύνη.

Ωστόσο, την πιο ντελικάτη από κάθε άποψη δημιουργία γυρίζει στα 2008 ο Στίβεν Ντάλντρι και είναι τα οσκαρικά Σφραγισμένα χείλη με την Κέιτ Γουίνσλετ. Λίγο μετά τον πόλεμο μία γυναίκα συνδέεται με έναν έφηβο. Δέκα χρόνια αργότερα αυτή η γυναίκα δικάζεται για εγκλήματα πολέμου. Η καθαρή τραγική της επίμονη φράση είναι εκτελούσα εντολές. Έτσι, τίθεται και πάλι ένα πολύ σημαντικό θέμα. Τι είναι προτιμότερο: Η απείθεια προς την πατρίδα όταν οι εντολές είναι εγκληματικές και η χάραξη μίας ανεξάρτητης επαναστατικής ρήξης ή η υπακοή; Είναι ένα από τα ερωτήματα, στα οποία ποτέ δεν είχαμε μία ξεκάθαρη απάντηση βασικά από τους Γερμανούς. Ο χρόνος καλύπτει τους όρους διαταγή, εντολή, ανυπακοή, απειθαρχία, ηθική Έτσι χάνεται η ουσία.
 

 

 

 

 

Δημοσιεύτηκε στη "Θεσσαλονίκη" τη Δευτέρα 8 Φεβρουαρίου 2016