Οι Κοζάκοι του Ζαπαρόγκ, ο σουλτάνος, ο Απολινέρ και η Θεσσαλονίκη

- Newsroom

Οι Κοζάκοι, στη ρωσική Καζακί, κατοικούσαν ανέκαθεν τα νοτιοανατολικά εδάφη της Ρωσίας, και λόγω της γειτνίασής τους με τα ανατολικά σύνορα της χώρας τους έγιναν κατ’ ανάγκην πολεμιστές.

του Θανάση Γεωργιάδη

Το όνομά τους προέρχεται από την τουρκοταταρική λέξη καζάκ, με την οποία εννοείται ο ελεύθερος πολεμιστής, ο θαρραλέος στρατιώτης, ο οποίος δεν υπαγόταν σε ένα τακτικό στρατιωτικό σώμα.
Ο σουλτάνος Μεχμέτ Δ’ (1648 - 1687), κύριος της Κριμαίας ήδη, ζήτησε με επιστολή του από τους Κοζάκους του Δνείπερου να υποταγούν σ’ αυτόν και να πάψουν να παρενοχλούν τους υποτελείς του Τάταρους της Κριμαίας. Οι αντιπρόσωποί τους τότε συγκεντρώθηκαν στο Ζαπαρόγκ και στο φως ενός κεριού έγραψαν μια άκρως υβριστική απόκριση στον μεγαλειότατο. Τη συγκέντρωσή τους, που έγινε το 1680, εικόνισε ο μεγάλος ρώσος ζωγράφος Ηλία Ρέπιν, σε πίνακά του (τον δούλευε από το 1880 ως το 1891), αλλά η απάντησή τους αποτέλεσε και το θέμα ενός εξαίρετου ποιήματος του Απολινέρ (στα Alcools).

Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΜΕΧΜΕΤ ΚΑΙ Η ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΩΝ ΚΟΖΑΚΩΝ Γράφει λοιπόν ο σουλτάνος:

 “Εμείς ο σουλτάνος... αδελφός του Ηλίου και της Σελήνης, κύριος των μεγάλων πόλεων Προύσης, Αδριανουπόλεως και Κωνσταντίνιγιε, προστάτης των ιερών τόπων Μέκκας και Μεδίνας, αυθέντης των βασιλείων της Μακεδονίας της Βαβυλώνος, της Ιερουσαλήμ και της Αιγύπτου, βασιλεύς βασιλέων, ηγεμών ηγεμόνων, φρουρός του τάφου του προφήτη Ιησού, ελπίδα και παρηγορία των πιστών και μαργκράβος της Οικουμένης, προστάζω εσάς τους Κοζάκους του Ζαπαρόγκ να γίνετε υπήκοοί μου και να σταματήσετε να με απασχολείτε με τις επιθέσεις. Η μεγαλειότης μου θα σας αποστείλει παραλλήλως το ποσό των...”.

Η απόκριση των Κοζάκων περιείχε πολλά και ωραία, κι ήταν η ακόλουθη:

“Σουλτάνε, τούρκε σατανά και φίλε του Διαβόλου, θεοκατάρατε, γραμματικέ του Εωσφόρου και υπηρέτη του... Ο Διάβολος αποπατεί, και ο στρατός σου τρώει ό,τι ο πισινός εκείνου αραδιάζει... Δεν σε φοβόμαστε και θα σε πολεμήσουμε παντού, σε στεριά και θάλασσα και επιπλέον θα βατέψουμε τη μάνα σου.
”Απαίσιο βαβυλωνιακό βρομοκρέμμυδο..., μπεκρούλιακα κάπελα καταγωγίου της Ιερουσαλήμ, γουρουνά ολόκληρης της Αιγύπτου, γιδοβατευτή της Αλεξάνδρειας, αρμένικο γουρούνι, δήμιε του Ποντόλσκ [της Ποντολί στον Απολινέρ], κλέφτη της Ουκρανίας, αρχικίναιδε της ανατολής, ηλίθιε παντός του κόσμου και του υποκόσμου, εγγονέ φιδιών, μουσούδα γουρουνιού [groin de cochon στον Απολινέρ], κώλε φοράδας [cul de jument], κοπρόσκυλο που χορταίνει απ’ τις βρομιές των σφαγείων, σκατοφάγε, κράμπα του πέους μας... Φίλα μας τον κώλο”.

Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Είναι βέβαιο ότι μετά την οθωμανική κατάκτηση, η πόλη είχε αποκτήσει εργαστήρια στα οποία η λακέρδα που αλιευόταν στο Θρακικό πέλαγος ή ερχόταν από την Πόλη ημιπαστωμένη ή νωπή (ο Ανδρέας Καρκαβίτσας τα φρέσκα ψάρια τα ονομάζει έγκαιρα, επειδή έτσι τα έλεγαν στην Πόλη κι εδώ), παστωνόταν εν Θεσσαλονίκη και στη συνέχεια, διατηρημένη μες σε άλμη ή ελαιόλαδο, έφευγε για τα Βόρεια Βαλκάνια και την Εσπερία, αλλά συχνά έφτανε ως τη Νότια Ρωσία, στις περιοχές της σημερινής Ουκρανίας, όπου ζούσαν οι Κοζάκοι.
Όποιος περιπλανιέται σήμερα στις σαλονικιώτικες αγορές περί το βόρειο τμήμα της οδού Αριστοτέλους, μπορεί να βρει την παστή λακέρδα σε πολλές εκδοχές και ποιότητες, αγνοούμε όμως πού γινόταν η επεξεργασία της τον 16ο καΙ 17ο αιώνα (ίσως στα σημερινά λαδάδικα;). Είναι βέβαιο όμως ότι τη λακέρδα της Θεσσαλονίκης ήξεραν οι Κοζάκοι του Ζαπαρόγκ, αφού στις βρισιές που περιέχονταν στην επιστολή τους προς τον σουλτάνο συγκαταλεγόταν και η εξής: “βρομολακέρδα της Σαλονίκης” (poisson pourri de Salonique, στο ποίημα του Απολινέρ). Η μπάλα πήρε και την πόλη μας, επειδή αποτελούσε μέρος του οθωμανικού κράτους, και όταν έγραφαν το γράμμα τους οι Κοζάκοι και όταν συνέθετε το ποίημά του ο Απολινέρ. Ας δούμε όμως το ποίημα του μεγάλου γάλλου ποιητή:

 ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΤΩΝ ΚΟΖΑΚΩΝ ΤΟΥ ΖΑΠΑΡΟΓΚ
 ΣΤΟΝ ΣΟΥΛΤΑΝΟ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ
 
 Εγκληματία πιο τρανέ κι από τον Βαραββά
 Σαν τους κακούς αγγέλους κερασφόρε
 Τι Βελζεβούλ που είσαι εκεί μακριά
 Θρεμμένε με βρομιές και λασποφόρε
 Στις σύναξές σου τις διαβολικές δε θα μας δεις

 Ψάρι της Σαλονίκης σάπιο
 Μακρύ κολιέ με ύπνους φριχτούς
 Με μάτια πρησμένα βιαστικά
 Η μάνα σου διάρροια και κλάσιμο
 Σε γέννησε απ’ τους ίδιους της θυμούς

 Και δήμιε της Ποντολί εραστή
 Πληγές και τραύματα κακάδια όλε
 Μουσούδα γουρουνιού φοράδας κώλε
 Κράτα τα πλούτη σου όλα δικά σου
 Για να πληρώσεις μ’ αυτά τα φάρμακά σου [...]

Εξυπακούεται πως το να γράφει κανείς τέτοια στον σουλτάνο, που πολιορκούσε πριν από λίγα χρόνια τη Βιέννη, απαιτούσε πολύ θάρρος και μεγάλη παλικαριά.