Πώς ένα μνημείο του 1821 έγινε το Καυτατζόγλειο Στάδιο…

Ένα από τα πιο γνωστά και ιστορικά στάδια της Ελλάδας είναι το Καυτατζόγλειο Εθνικό Στάδιο, το οποίο φέτος συμπληρώνει 65 χρόνια λειτουργίας. Στη μακρόχρονη ιστορία του έχει φιλοξενήσει ποδοσφαιρικούς αγώνες του ελληνικού πρωταθλήματος, παιχνίδια της Εθνικής Ελλάδος, έναν ευρωπαϊκό τελικό του κυπέλου κυπελλούχων, Βαλκανικούς και Μεσογειακούς αγώνες στίβου, και άλλα διεθνή αθλητικά γεγονότα, με αποκορύφωμα τους προκριματικούς αγώνες ποδοσφαίρου των Ολυμπιακών αγώνων του 2004.

Η ανέγερση του ξεκίνησε το 1956 με δωρεά του ιδρύματος «Λυσίμαχος Καυταντζόγλου» και το κόστος της κατασκευής του έφτασε τα 36.000.000 δραχμές.

Όπως δηλώνει στη «ΜτΚ» ο πολιτικός επιστήμων, Ανέστης Στεφανίδης, που ασχολείται με τη διάσωση της ιστορικής μνήμης στη Θεσσαλονίκη, τα χρήματα που δαπανήθηκαν δεν προορίζονταν για στάδιο αλλά για την κατασκευή ενός μνημείου για τους αγωνιστές του 1821...

Επί 120 χρόνια η οικογένεια Καυταντζόγλου αγωνιζόταν να δημιουργήσει ένα μεγαλοπρεπές μνημείο για τους ήρωες της ελληνικής επανάστασης αλλά βλέποντας ότι το έργο κωλυσιεργεί αποδέχτηκε την ιδέα για ένα στάδιο.

Ο Λυσίμαχος Καυταντζόγλου ήταν διακεκριμένος διπλωμάτης. Ο πατέρας του, Λύσανδρος, θεωρείται από τους σημαντικότερους Έλληνες αρχιτέκτονες. Σχεδίασε δεκάδες σημαντικά κτίρια, με σημαντικότερα το κτίριο του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και το Αρσάκειο. Ο ίδιος σχεδίασε και ένα μεγαλοπρεπές μνημείο που δεν υλοποιήθηκε ποτέ…

Πότε ξεκίνησαν οι προσπάθειες για την ανέγερση μνημείου για τους αγωνιστές του 1821;

Οι προσπάθειες ξεκίνησαν πριν καν δημιουργηθεί το ελληνικό κράτος. Στη Δ’ Εθνοσυνέλευση, στο Άργος, οι πληρεξούσιοι του ελληνικού λαού, αποφάσισαν «να ανατεθεί στην κυβέρνηση να ανεγείρει μνημεία των υπέρ πατρίδος πεσόντων ή αριστευσάντων». Αργότερα, ο Καποδίστριας, όπως αναφέρει το 1938, ο γραμματέας του, Μ. Σχινάς, ήταν εκείνος που σκέφτηκε τη δημιουργία ενός μνημείου για τους προμάχους του Μεσολογγίου. Η ιδέα μετουσιώθηκε σ’ ένα διάταγμα για τη διενέργεια διαγωνισμού, για την κατασκευή του «Ηρώου», στο οποίο θα ενταφιάζονταν τα οστά των πεσόντων στο Μεσολόγγι. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό, στο ισόγειο του μνημείου θα τοποθετούνταν οι τάφοι των νεκρών και στον όροφο, θα αναγειρόταν ένα Πάνθεον με παραστάσεις των αγώνων και αγάλματα αγωνιστών. Το διάταγμα απευθυνόταν σε ομογενείς αρχιτέκτονες και αγαλματοποιούς στην Ευρώπη, οι οποίοι έπρεπε να καταθέσουν προτάσεις, ενώ προβλεπόταν και αμοιβή για τα πρώτα βραβεία.

Πώς ενεπλάκη με το μνημείο ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου;

Ο Καποδίστριας απέστειλε το διάταγμα στην Ευρώπη, ώστε να το πληροφορηθούν οι ομογενείς που θα επιθυμούσαν να συμμετάσχουν. Μέσω του φιλέλληνα Ιωάννη-Γαβριήλ Εϋνάρδου, η πρόσκληση έφτασε και σ’ έναν νεαρό Έλληνα που σπούδαζε αρχιτεκτονική στην Ιταλία. Ο ταλαντούχος Λύσανδρος Καυταντζόγλου που είχε εγκαταλείψει την πατρίδα του σε μικρή ηλικία ενθουσιάστηκε. Οι παιδικές αναμνήσεις, ο διάχυτος θαυμασμός όλης της Ευρώπης για τα κατορθώματα των συμπατριωτών του και η περηφάνια για την πατρίδα, τού ενέπνευσαν την ιδέα ανέγερσης ενός μεγαλοπρεπούς μνημείου. Τα σχέδια του Πανελλήνιου Ηρώου, όπως το ονόμασε, έφτασαν στον Καποδίστρια, τον Μάρτιο του 1830. Όπως μαρτυρά, έστω και έμμεσα, η αρθρογραφία του γραμματέα του, ο κυβερνήτης ενθουσιάστηκε. Όμως η διακυβέρνησή του δεν θα μακροημέρευε, σύντομα θα έπεφτε νεκρός από χέρια Ελλήνων και το σχέδιο θα ναυαγούσε. Ο νεαρός αρχιτέκτονας συνέχισε τις σπουδές του και αργότερα επανήλθε, εμπλουτίζοντας τα σχέδια του Πανελλήνιου Ηρώου.

Τι γνωρίζουμε για τον Λύσανδρο Καυταντζόγλου;

Ο Λύσανδρος ήταν ένας συμπατριώτης μας από τη Θεσσαλονίκη, απόγονος σημαντικής οικογένειας της πόλης. Γεννήθηκε το 1811 και τα πρώτα χρόνια της ζωής του ήταν περιπετειώδη. Ο παππούς του, Ιωάννης Γούτα Καυταντζόγλου, ο ονομαζόμενος «Μέγας Άρχων», ήταν πρόκριτος -ο σημαντικότερος την εποχή του- και είχε δημιουργήσει μεγάλη περιουσία, εμπορευόμενος με τις ευρωπαϊκές χώρες. Ήταν ο πλουσιότερος Έλληνας της Θεσσαλονίκης, ευεργέτης της Ελληνικής Κοινότητας, ενώ φέρεται να μυήθηκε και να χρηματοδοτούσε και τη Φιλική Εταιρεία.

Πώς έφυγε η οικογένεια από τη Θεσσαλονίκη;

Ο γιος του Ιωάννη, Μερκούριος Καυταντζόγλου γεννήθηκε το 1770 και από τον γάμο του με την κόρη του Γάλλου εμπόρου και υποπροξένου στη Θεσσαλονίκη, J. Fr. Taverner, απέκτησαν τρία παιδιά, τους Λυσίμαχο, Λύσανδρο και Δαΐφρων. Ο Λύσανδρος γεννήθηκε το 1811 και η ζωή του προοριζόταν ανέφελη και πλούσια. Απόγονος της πλουσιότερης οικογένειας της πόλης θα έπρεπε να σπουδάσει στην Ευρώπη και να επιστρέψει για να αναλάβει τις οικογενειακές επιχειρήσεις, πιθανόν και ευθύνες στην Ελληνική Κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Όμως η μοίρα τού επεφύλασσε πολύ διαφορετική ζωή. Τα έτη 1813-14 πέθανε ο πατέρας του και το 1819 ο παππούς και προστάτης της οικογένειας. Μπορεί οι συγγενείς των Καυταντζόγλου, να μπορούσαν να υποστηρίξουν την οικογένειά του, όμως η έναρξη της επανάστασης ανέτρεψε τα πάντα. Η οθωμανική εξουσία φοβούμενη από τα νέα που έφταναν από ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, αλλά και τις επιτυχίες των Καπετάν Χάψα και Εμμανουήλ Παππά, συνέλαβε τους πρόκριτους της πόλης προσπαθώντας να προλάβει τις εξελίξεις. Σημαντικές προσωπικότητες της πόλης μαζί με πολλούς άλλους Έλληνες κρεμάστηκαν και σφαγιάστηκαν. Μέσα στις ζοφερές μέρες, η χήρα του Μερκούριου, Φανή Taverner Καυταντζόγλου αποφάσισε να κινητοποιηθεί. Στο λιμάνι ναυλοχούσε ένα γαλλικό πλοίο, πολύ πιθανόν από εκείνα που μίσθωναν οι επιχειρήσεις των Καυταντζόγλου. Η δυναμική γυναίκα συνεννοήθηκε με τον πλοίαρχο και επιβιβάστηκε κρυφά με τα παιδιά της και κατάφεραν να σωθούν φτάνοντας στη Μασσαλία. Στο λιμάνι της Γαλλίας, η οικογένεια θα μπορέσει να κάνει μία νέα αρχή. Ο μικρός Λύσανδρος ήταν μόλις 10 ετών και η ζωή του είχε ανατραπεί.

Πώς αποφάσισε ο Λύσανδρος να γίνει αρχιτέκτονας;

Δεν υπάρχουν πληροφορίες για το ξεκίνημα της νέας ζωής στη Μασσαλία, όμως βρίσκουμε τον Λύσανδρο, μόλις 3 χρόνια αργότερα, στη Ρώμη, σε μία σχολή για υποψήφιους αρχιτέκτονες. Η Ακαδημία του Αγίου Λουκά ήταν ένα σημαντικό ίδρυμα, στο οποίο εισήχθη ο Καυταντζόγλου, σε ηλικία 13 ετών, προφανώς οικότροφος. Εκεί ο νεαρός έδειξε την κλίση του στην αρχιτεκτονική, πήρε το πρώτο δίπλωμα και συνέχισε ανώτερες σπουδές. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του, μετέβη στο Παρίσι όπου ενημερώθηκε για τα σχέδια του Ηρώου ο Έλληνας Πρέσβης, Ιωάννης Κωλέττης, με την προτροπή του οποίου, κατατέθηκαν στη Γαλλική Ακαδημία Τεχνών, όπου και βραβεύτηκαν.

Τι μνημείο σχεδίασε ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου;

Σύμφωνα με την περιγραφή του Σχινά, το Πανελλήνιο Ηρώο θα εκτεινόταν σε δύο επίπεδα, σε ένα μεγάλο τετράγωνο ισόγειο για τα οστά των ηρώων και κενοτάφια νεκρών του αγώνα και στον όροφο, που θα δέσποζε ένα κυκλικό οικοδόμημα με περιστύλιο, με μεγάλο θόλο, παρόμοιο με το Πάνθεον της Ρώμης. Μία μεγάλη μαρμάρινη σκάλα οδηγεί στο Ηρώο, ενώ δεξιά και αριστερά, σε δύο υψηλά βάθρα είναι τοποθετημένα αγάλματα. Η σκάλα οδηγεί σε μεγάλη τετράγωνη βάση, η οποία είναι περιφραγμένη με μαρμάρινα κιγκλιδώματα. Στις τέσσερις πλευρές, σε συμμετρικά μεταξύ τους σημεία, θα τοποθετούνταν, επίσης, μεγάλα αγάλματα, τα οποία θα συμβόλιζαν τις επαρχίες του ελληνισμού, ενώ στις γωνίες προβλέπονται τρόπαια για τις εστίες της επανάστασης.

Γιατί δεν υλοποιήθηκε το έργο του;

Ο νεαρός Θεσσαλονικιός κατάφερε να εκφράσει αρχιτεκτονικά τον εθνικό θαυμασμό για την Παλιγγενεσία και την οφειλόμενη ευγνωμοσύνη για τους αγωνιστές. Όμως στην Αθήνα του 1838, ελάχιστοι θα δέχονταν πως για την ανάσταση του έθνους είχαν συνεισφέρει όλοι. Και οι οπλαρχηγοί και οι καπετάνιοι και οι κληρικοί και οι πολιτικοί και οι Φιλέλληνες και οι απλοί αγωνιστές. Όλοι! Επιπλέον, το Ηρώο δεν αποτελούσε προτεραιότητα για την Ελλάδα του 1838, ενώ και οι αγωνιστές είχαν τελείως διαφορετικές απόψεις για τη συνεισφορά του καθενός. Ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου μπορεί να έκανε θαυμαστή καριέρα, να έγινε αναγνωρισμένος αρχιτέκτονας, όμως το Ηρώο του, δεν το είδε να πραγματοποιείται. Έκανε οικογένεια σε μεγάλη ηλικία και απέκτησε τέσσερα παιδιά.

Η πολιτεία δεν προσπάθησε τελικά να κάνει ένα μνημείο για τους ήρωες της επανάστασης;

Η ιδέα ενός ηρώου ανακινήθηκε εκ νέου το 1879, όταν ο βασιλιάς Γεώργιος Α’ αποφάσισε τη δημιουργία μνημείου με τη συνδρομή του αρχιτέκτονα Έρνεστ Τσίλερ. Επρόκειτο για μία ψηλή στήλη, παρόμοια με αρκετές στην Ευρώπη, στην κορυφή της οποίας θα τοποθετούνταν άγαλμα με την αλληγορική μορφή της Ελλάδος. Το σχέδιο για το μνημείο, που θα βρισκόταν στην πλατεία Ομονοίας, δέχτηκε επικρίσεις και η προσπάθεια ναυάγησε. Επανήλθε ένα διαφορετικό σχέδιο, πάλι με τον Τσίλερ, για τον λόγο Λυκαβηττού, το οποίο επίσης δεν έγινε. Το 1918, η κυβέρνηση Βενιζέλου, για τα εκατοντάχρονα της επανάστασης, αποφάσισε την ανέγερση Ηρώου στον λόφο Αρδηττού, όμως η Μικρασιατική Καταστροφή ματαίωσε τα σχέδια. Η ιδέα ανακινήθηκε το 1928, για τα εκατοντάχρονα του ελληνικού κράτους για το Πεδίον του Άρεως. Το μνημείο αποφασίστηκε να έχει σχήμα ναού, στο εσωτερικό του θα ζωγραφίζονταν ένδοξες στιγμές του Αγώνα και περιμετρικά θα τοποθετούνταν ανδριάντες, προτομές και ανάγλυφες παραστάσεις. Ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός όμως δεν τελεσφόρησε, ενώ συχνά στον Τύπο της εποχής επανερχόταν η ιδέα του πανελλήνιου Ηρώου του Καυταντζόγλου.

Οι απόγονοι του προσπάθησαν να υλοποιήσουν την ιδέα;

Τα παιδιά του Λύσανδρου φαίνεται πως αγαπούσαν και θαύμαζαν τον πατέρα τους και θεωρούσαν πως όφειλαν να συνεχίσουν τον αγώνα του. Ο Λυσίμαχος Καυταντζόγλου πέθανε το 1931, αφού πρώτα όρισε την αδερφή του, Ελένη Ζωγράφου, κληρονόμο του. Με τη διαθήκη του όρισε μεγάλο κληροδότημα για να ανοικοδομηθεί στη Θεσσαλονίκη, ιδιαίτερη κοιτίδα της οικογένειας, το «Πανελλήνιον Ηρώον». Σύμφωνα με την επιθυμία του, θα κατασκευαζόταν από τον Δήμο Θεσσαλονίκης, σύμφωνα με τα πρωτότυπα σχέδια του πατέρα του. Επειδή όμως θα φαινόταν παράταιρο, Ηρώο στη Θεσσαλονίκη για τους αγωνιστές της επανάστασης, του προσέδωσε ευρύτερη νοηματοδότηση. Το Ηρώο θα ήταν αφιερωμένο στους, «από της Αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως και καταλύσεως του Βυζαντινού Κράτους μέχρι σήμερον αγωνισθέντων και μαρτυρησάντων υπέρ της Ελληνικής Φυλής, Ελευθερίας και Επιστήμης, συμπεριλαμβανομένων των μελών της Φιλικής Εταιρείας, μεταξύ των οποίων μέλος και χρηματοδότης ήτο και ο πάππος μου, Ιωάννης Γούτα Καυταντζόγλου».

Ο Δήμος Θεσσαλονίκης αποδέχθηκε το κληροδότημα;

Ο Δήμος Θεσσαλονίκης αποδέχτηκε ασμένως το κληροδότημα, ξεκινώντας σχετικές συζητήσεις με την ορισθείσα επιτροπή. Ο Λυσίμαχος προέβλεψε τους και αναγκαίους οικονομικούς πόρους. Σύμφωνα με τη διαθήκη, ένα μεγάλο ακίνητο στην Αθήνα, γωνία Αιόλου και Σταδίου, το ξενοδοχείο «Μασσαλία», η παλιά οικία της οικογένειας, καθώς και πρόσοδοι δέκα ετών, θα αρκούσαν για την πραγματοποίηση. Ο γιος του μεγάλου αρχιτέκτονα τα είχε προβλέψει όλα, όχι όμως και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η διαθήκη δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο του 1932 και η δεκαετής διαχείριση της ακίνητης περιουσίας θα τελείωνε το 1942, όταν η Ελλάδα θα στέναζαν από τη Γερμανική Κατοχή. Το μεγαλύτερο μέρος της αξίας της περιουσίας είχε εξανεμιστεί και οι πρόσοδοί της είχαν σχεδόν μηδενιστεί. Αντί η δεκαετής διαχείριση να αυξήσει τους πόρους, οι συγκυρίες ανέβαλαν το έργο.

Το κληροδότημα του Καυταντζόγλου απασχόλησε εκ νέου τον Δήμο Θεσσαλονίκης μετά το τέλος της δεκαετίας του 1940. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς, η αξία της ακίνητης περιουσίας ανέρχονταν σε 34.000 χρυσές λίρες, ενώ ο προϋπολογισμός του έργου σε 110.000. Το πρόβλημα απασχολούσε τους δημοτικούς άρχοντες, αλλά και την κυβέρνηση που συμμετείχε ενεργά. Το 1955, προτάθηκε η ιδέα ανέγερσης, με το κληροδότημα, δημαρχιακού μεγάρου –η πόλη δεν διέθετε ιδιόκτητο δημαρχείο- το οποίο θα ονομαζόταν Καυταντζόγλειο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης. Η πρόταση περιλάμβανε και την ιδέα δημιουργίας, σε αίθουσα του δημαρχείου μικρογραφίας του Πανελλήνιου Ηρώου. Όμως όλα προσέκρουαν στη ρητή επιθυμία του διαθέτη που είχε αποτυπωθεί στη διαθήκη του.

Τελικά πώς τροποποιήθηκε η επιθυμία του Καυταντζόγλου;

Το θέμα χρηματοδότησης του έργου, έλυσε η κυβέρνηση Καραμανλή το 1955, όταν πρότεινε στον Δήμο Θεσσαλονίκης και στους απογόνους της οικογένειας, τη μετατροπή, νομοθετικά, της βούλησης του διαθέτη. Με τον νόμο 3600 του 1956, με τη συγκατάθεση των απογόνων, τροποποιήθηκε η επιθυμία του Λυσίμαχου και το κληροδότημα επιτρεπόταν να διατεθεί για την ανέγερση Εθνικού σταδίου, με την επωνυμία Καυτανζόγλειο στάδιο Θεσσαλονίκης. Το οικόπεδο για την ανέγερση του σταδίου παραχώρησε ο Δήμος και οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1960. Το κληροδότημα συνέδραμε με το ποσό των 20.500.000 δραχμών και το ελληνικό κράτος διέθεσε 6.100.000. Τα εγκαίνια του, για περισσότερα από 30 χρόνια, μεγαλύτερου γηπέδου της χώρας, έγιναν στις 27 Οκτωβρίου 1960. Παραβρέθηκε και μίλησε συγκινημένος, ως εκπρόσωπος της οικογένειας, ο γιος του Ερμιόδωρου, και συνονόματος του μεγάλου αρχιτέκτονα. Σύμφωνα με την πρόβλεψη του νόμου, έξω από το στάδιο τοποθετήθηκαν τα αγάλματα του σπουδαίου αρχιτέκτονα και του γιου του Λυσίμαχου. Όμως οι πρόνοιες του άρθρου 2, δεν εκπληρώθηκαν: «Εν τω χώρω του ανεγερθησομένου Σταδίου θέλουσιν ανεγερθή και τοποθετηθή εν καιρώ αι κατά το σχέδιο Ν του πατρός του διαθέτου προβλεπόμεναι προτομαί των από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως και εφεξής αγωνισθέντωνκαι μαρτυρησάντων υπέρ της ελευθερίας, επιστήμης και φυλής και ιδιαιτέρως, η του πάππου του, Ιωάννη Γούτα Καυταντζόγλου…».

Ελπίζω κάποτε, να ανταποκριθούμε στο ελάχιστο που προβλέπει ο νόμος μετατροπής της επιθυμίας του Λυσίμαχου Καυταντζόγλου ή τουλάχιστον να κατασκευάσουμε μια όμορφη μαρμάρινη αναπαράσταση του Πανελλήνιου Ηρώου, ώστε να εκτίθεται το σπουδαίο έργο του αρχιτέκτονα.

*Δημοσιεύθηκε στη «ΜτΚ» στις 27.07.2025