ΣΙΝΕΜΑ Η νομιμότητα του... παράνομου. Γράφει ο Αλέξης Ν. Δερμεντζόγλου

- Newsroom

Το γουέστερν ως είδος δεν έχει εκλείψει τελείως. Ανά περιόδους εμφανίζονται γουέστερν έστω και διαφορετικά, όπως “Το μυστικό του Brokeback Mountain” του Ανγκ Λι και η “Επιστροφή στο Cold Mountain” του Μινγκέλα

του Αλέξη Ν. Δερμεντζόγλου

Το διαφορετικό όμως υπάρχει από παλαιότερα, από τότε που ο Μόντε Χέλμαν γύριζε τα δικά του ψυχαναλυτικά γουέστερν. Διαφορετικό είναι και το παράξενο, αντισυμβατικό και εντελώς απομυθοποιητικό φιλμ του Άρθουρ Πεν “Οι φυγάδες του Μιζούρι”, που θα απολαύσουμε από τις 17 Ιουλίου.

Το πόσο “λερωμένο” ήταν το Γουέστ, πόσο διαφορετικό από τη στερεοτυπική σύγκρουση Ινδιάνων και λευκών, είναι προς τιμήν του αμερικανικού σινεμά που μας το έδειξε. Και το έκανε μάλιστα και με σκηνοθέτες λίγο “συντηρητικούς”, όπως ο Τζον Φορντ (βλ. “Το δειλινό της μεγάλης σφαγής”). Όσο για τον Άρθουρ Πεν, είναι δημιουργός με ιδεολογία και άποψη. Ξεκίνησε την καριέρα του με ένα έξοχο, απομυθοποιητικό, ψυχαναλυτικό γουέστερν, τον “Δραπέτη των επτά πολιτειών”. Και φυσικά μας πρόσφερε και το αγαπημένο “Μεγάλο ανθρωπάκι”.

ΤΙ ΓΙΝΕΤΑΙ ΤΟΤΕ
“Οι φυγάδες του Μιζούρι” γυρίζονται στα 1976, χρονολογία με μεγάλη ιδεολογική σημασία. Το Βιετνάμ έχει κλείσει με τον χειρότερο τρόπο, ο Νίξον έχει παραιτηθεί και το Γουότεργκεϊτ ακόμα συζητιέται (την ίδια χρονιά άλλωστε ο κορυφαίος Άλαν Πάκουλα γυρίζει το “Όλοι οι άνθρωποι του προέδρου”).
Όπως παρατηρούν διακεκριμένοι αναλυτές, απαιτείται πολλή σημειολογία για να καταλάβει κανείς ποιους στόχους επιχειρεί να πλήξει ο Πεν με τους “Φυγάδες του Μιζούρι”. Είναι εύκολο να μιλήσουμε για “λερωμένο” Γουέστ, αλλά αυτό είναι μόνο μια ωραία φρασούλα. Εδώ όμως νομίζω ότι αξίζει τον κόπο να παρακολουθήσουμε κάποιες διακυμάνσεις στο γουέστερν.

Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ
Από το ’60, με τον “Άνθρωπο που σκότωσε τον Λίμπερτι Βάλανς”, ο Φορντ ουσιαστικά ζητά μια αναθεώρηση της αμερικανικής ιστορίας. Θα μπορούσε να κατηγορήσει κανείς έναν σκηνοθέτη τέτοιου επιπέδου ως ρεβιζιονιστή; Όχι βεβαίως. Στη φάση αυτή οι Ευρωπαίοι (βασικά ο Λεόνε και οι άλλοι) απαντούν με το σπαγγέτι. Εκεί κι αν υπάρχει απομυθοποίηση και πολλαπλές αναφορές για τον αμερικανικό επεκτατισμό, τη δίψα του πετρελαίου, τους ξένους, τους τυχοδιώκτες (βλέπε “Επαναστάτη του Μεξικού” του Σέρτζιο Κορμπούτσι και “Τυχοδιώκτες της κολάσεως” του Νταμιάνι).

ΠΟΛΛΑΠΛΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ
Πολλαπλά λοιπόν τα μηνύματα απομυθοποίησης και αναθεώρησης. Ώσπου στη δεκαετία του ’70 έρχεται η μεγάλη τομή. Οι Αμερικανοί θέλουν να μιλήσουν για το τέλος του ρομαντισμού με τον ερχομό του 20ού αιώνα. Πρόκειται άραγε για ρετρό αναμόχλευση του παρελθόντος ή για κάτι άλλο;
Θα υπέθετα άνετα πως οι σκηνοθέτες των ΗΠΑ, στα κρίσιμα χρόνια της μεγάλης απελπισίας, επιθυμούν να κάνουν διαχωρισμό. “Λερωμένοι” οι ήρωές τους, αλλά πολύ πιο έντιμοι απ’ αυτούς που έρχονται. Παράνομοι οι πρωταγωνιστές τους, αλλά αυτοί που θα ακολουθούσαν είναι οι... θεσμοθετημένοι παράνομοι, δηλαδή το σύστημα.
Πού οδηγεί η πρόοδος; Στις επενδύσεις (σιδηρόδρομοι), στην εκμετάλλευση του πετρελαίου, στην κυριαρχία του καπιταλισμού, στην πιο στυγνή μορφή του. Δεν συναλλάσσεσαι, σε σκοτώνω (θα δούμε την άποψη του Όλτμαν σ’ αυτό). Φυσικά, οι Αμερικανοί δημιουργοί μιλούν για έναν φυσικό θάνατο, υπαινισσόμενοι τις σύγχρονες, “βελούδινες” μαχαιριές των γιάπηδων.

ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΕΤΝΑΜ
“Άγρια συμμορία” του Πέκινπα (φιλμ-τομή), “Δύο ληστές” του Τζορτζ Ρόι Χιλ, “Γύπες πάνω από την έρημο” και “Μεγάλη μονομαχία” πάλι του Πέκινπα, για να φθάσουμε στα πιο σκληρά. Στην “Έντιμη κυρία και τον χαρτοπαίκτη” του Όλτμαν ο ήρωας δεν πουλά τη γη και τον σκοτώνουν. Στον “Στρατιώτη Μπλου” του Ραλφ Νέλσον η σφαγή ενός ινδιάνικου χωριού είναι άμεση αναφορά σε ό,τι ακριβώς συνέβη στο βιετναμικό Μάι Λάι.
Κάτι κινείται, κάτι στρατευμένο ορθώνεται. Οι Ευρωπαίοι έρχονται σε επικουρία: “Κάποτε στη Δύση” από τον Λεόνε, και ιδίως “Όταν ξέσπασε η βία” του Τζον Μπούρμαν (σύγχρονο γουέστερν κατά τον Ζίμερ).

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΤΡΙΓΩΝΟ
Ο πραγματικός τίτλος παραπέμπει σε μια “απολύτρωση” που χρειάζεται ο αμερικανικός λαός, απαλλαγμένος από μύθους αλλά με μερίδιο της γνώσης και της αλήθειας. Αυτόν τον μύθο δεν καταργεί ο Όλτμαν στο βραβευμένο “Μπούφαλο Μπιλ και οι Ινδιάνοι”;
Και φυσικά, αξίζει κανείς να δει μια σύγχρονη πραγμάτευση ενός άλλου μύθου στο έξοχο νεογουέστερν “Η δολοφονία του Τζέσε Τζέιμς από τον δειλό Ρόμπερτ Φορντ” (διάβαζε διπλανή στήλη “Σινεφίλ” και πρόταση για DVD).

ΠΡΩΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΟΙ ΟΙ... ΝΟΜΙΜΟΙ
Σ’ αυτή την εξέλιξη, που είναι μεν γραμμική αλλά ιδεολογικά και κοινωνιολογικά πολυσήμαντη, οφείλουμε να δούμε ενταγμένους τους “Φυγάδες του Μιζούρι”. Και εδώ το τρίγωνο είναι χαρακτηριστικό και τοποθετείται στη Μοντάνα. Ένας ιδιοκτήτης γης κρεμάει τους κλέφτες, ένας παράνομος (Τζακ Νίκολσον) κλέβει για να αποκτήσει την προσωπική του ιδιοκτησία (κτήμα), ένας πληρωμένος και διαστροφικός δολοφόνος (Μάρλον Μπράντο) κυνηγά και εξολοθρεύει ληστές.
Σ’ αυτό το τριγωνικό πεδίο αναπτύσσονται πολυσήμαντα, δυναμικά φορτία και αναφορές πολιτικές, κοινωνικές, ψυχαναλυτικές, με διαχρονική εμβέλεια. Ο παράνομος (κλέφτης) θα γίνει νόμιμος όταν αποκτήσει ιδιοκτησία και στη συνέχεια θα την προστατεύει από άλλους παράνομους. Ολοένα οι παράνομοι θα περνούν στο πλευρό της νομιμότητας (επ’ ευκαιρία δείτε τις υπέροχες πολιτικές αναλύσεις του Κόπολα στο “Νονός II” και “Νονός III” για την πλήρη νομιμοποίηση των επιχειρήσεων της μαφίας).
Τελικά θα έχουμε ένα σύστημα ιδιοκτητών που όλοι τους ήταν παλιά στο κόλπο της παρανομίας. Το δεξί τους χέρι θα είναι διάφοροι εκτελεστές οι οποίοι θα είναι πάντα για τα σκουπίδια όταν θα “καθαρίζονται” τα λερωμένα χέρια. Τι έκανε λοιπόν ο Πεν με τους “Φυγάδες του Μιζούρι”; Τέσσερα φιλμ σε... ένα!
1. Μίλησε για τη βαθύτατη παράνομη βάση και το γονίδιο του καπιταλισμού.
2. Σχολίασε την ιδιοκτησία και την επιχειρηματικότητα.
3. Αναφέρθηκε στο αμερικανικό “όνειρο” που τελικά έγινε όραμα όλου του κόσμου.
4. Αναφέρθηκε στους μύθους που έβλαψαν αλλά και έχτισαν την Αμερική, η οποία στα 1976 προσπαθεί να μαζέψει τα συντρίμμια της και να κοιτάξει μπροστά.
“Οι φυγάδες του Μιζούρι” αποτελούν μια καταπληκτική, οξυδερκή ανάλυση για το νέο New Deal. Αφηγηματικά εκπλήσσει και καμιά φορά κουράζει, αλλά ιδεολογικά δυναμιτίζει.

ΣΙΝΕΦΙΛ

Η ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ ΤΖΕΣΕ ΤΖΕΪΜΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΕΙΛΟ ΡΟΜΠΕΡΤ ΦΟΡΝΤ
(THE ASSASSINATION OF JESSE JAMES BY THE COWARD ROBERT FORD)
έγχρωμη, ΗΠΑ 2007, διάρκεια 160’

Σκηνοθεσία: Άντριου Ντόμινικ

Παίζουν: Μπραντ Πιτ, Κέισι Άφλεκ

Διανομή: Audiovisual

Η αθέατη πλευρά του μύθου

Τα πραγματικά γεγονότα: ο Ρόμπερτ Φορντ πυροβολεί πισώπλατα και σκοτώνει τον Τζέσε Τζέιμς. Λίγα χρόνια αργότερα θα σκοτώσουν και τον δολοφόνο. Σχετικά με τον Τζέσε Τζέιμς και τον θρύλο του είδαμε πάρα πολλές ταινίες. Εκείνο που μ’ ενδιαφέρει σ’ αυτό το υπέροχο νεογουέστερν είναι πώς ο Φορντ καταγράφεται ως ένας φιλόδοξος νέος που, ευρισκόμενος στη συμμορία του Τζέσε, ζηλεύει συνεχώς τον μύθο του, αντιλαμβανόμενος την ασημαντότητά του, και επιθυμεί με μια ηρωική πράξη να ξεχωρίσει κι αυτός.
Σημασία έχει η καινοτόμα αφήγηση. Σιωπές, αργοί ρυθμοί, βλέμματα, περισυλλογή. Ο χρόνος κυλάει αργά, βασανιστικά, για να καθορίσει και το ψυχολογικό βάρος και βάθος των ηρώων.
Επίσης να σημειώσω τα εκπληκτικά τραγούδια του Νικ Κέιβ, που μοιάζουν με μοιρολόι. Το εύρημα του φινάλε είναι συναρπαστικό και ως προς το παιχνίδι της αναπαράστασης, της ακύρωσης και της επαναδιατύπωσης του μύθου.
Το φιλμ κρατά γύρω στις τρεις ώρες. Οι αμύητοι ίσως βαρεθούν στην αρχή και αποφασίσουν να το εγκαταλείψουν. Θα διαπράξουν μέγα λάθος, γιατί θα χάσουν αυτό το ταξίδι στη μύηση μέσα από μία εκ των καλύτερων ταινιών της χρονιάς.