Το κάψιμο των βιβλίων στη Θεσσαλονίκη στα χρόνια της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου

- Newsroom

  Ιδιαίτερα σκληρή για την περιοχή της Θεσσαλονίκης και της υπόλοιπης Βόρειας Ελλάδας υπήρξε η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936. Και τα αίτια που οδήγησαν σε εκείνο το ανελεύθερο φασιστικό καθεστώς πρέπει να μας προβληματίζουν ιδιαίτερα, καθώς υπήρξαν ορισμένα κοινά σημεία με τη σημερινή πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα: βαθιά οικονομική κρίση, πολιτική αστάθεια, άνοδος των φιλοφασιστικών δυνάμεων, ανοχή απέναντί τους από τα κόμματα του κέντρου και της δεξιάς. Στις 4 Αυγούστου 1936 ο Ιωάννης Μεταξάς με τη βοήθεια του Βασιλιά εγκαθιδρύουν δικτατορία που έμελλε να παραμείνει έως την κατάκτηση της Ελλάδας από τους Γερμανούς. Ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της μεταξικής δικτατορίας είναι ότι δεν στηριζόταν σε κάποιο κόμμα ή υποκατάστατο κόμματος. Αντί γι’ αυτό βασιζόταν σε δύο πυλώνες: στο βασιλιά, ο οποίος είχε κάνει τον Μεταξά πρωθυπουργό, και στην αντιβενιζελική φατρία που κυριαρχούσε στις Ένοπλες Δυνάμεις. Ως δόγμα του νέου καθεστώτος επιβλήθηκε μία φασιστική ιδεολογία, που κολάκευε τον εθνικιστικό σωβινισμό της μικροαστικής τάξης, στην οποία ανήκε και ο ίδιος ο δικτάτορας. Εντούτοις ο φασισμός αυτός παρουσίαζε αρκετές ιδιομορφίες σε σχέση με τα υπόλοιπα ολοκληρωτικά καθεστώτα της εποχής. Το μεταξικό καθεστώς δεν είχε επιβληθεί από ένα κόμμα με μαζικά χαρακτηριστικά, όπως το μουσολινικό ή το χιτλερικό, και ουδέποτε καθ’ όλη τη διάρκεια της πορείας του κατάφερε να φασιστικοποιήσει σημαντικό αριθμό πολιτών της ελληνικής κοινωνίας. Από τις πρώτες κιόλας μέρες του πραξικοπήματος ο δικτάτορας επισήμανε πως η χρεοκοπία της Μεγάλης Ιδέας επέβαλε την αναζήτηση νέων ιδανικών. Στο πλαίσιο αυτό παρουσίασε ως στόχο του τη δημιουργία ενός Γ’ Ελληνικού Πολιτισμού, ο οποίος θα συνδύαζε την Αρχαία Ελλάδα και ιδιαίτερα τα σπαρτιατικά πρότυπα με τις χριστιανικές αξίες του Βυζαντίου, όπου ο ηγέτης του θα κρατούσε τον τίτλο του πρώτου αγρότη, πρώτου εργάτη και πατέρα ολόκληρου του έθνους. Ανάμεσα στους πρώτους στόχους του καθεστώτος μετά την κατάληψη της εξουσίας ήταν η αναστολή των πολιτικών ελευθεριών, ο έλεγχος των μέσων ενημέρωσης, η χειραγώγηση των μαζών, καθώς επίσης η πάταξη του κομμουνισμού και όσων αντιτίθεντο στην 4η Αυγούστου. Για να δικαιολογήσει την επιβολή της δικτατορίας, χρησιμοποίησε το μύθευμα των επικείμενων “κομμουνιστικών ταραχών”, το ίδιο παραμύθι που είχαν εφεύρει 31 χρόνια αργότερα και οι συνωμότες της χούντας της 21ης Απριλίου 1967. Ο μεγαλύτερος στόχος της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου υπήρξε η νεολαία. Το σχέδιο για τη διάβρωση και τον προσεταιρισμό της ήταν αληθινά σατανικό. Οι μαθητές της μέσης και της δημοτικής εκπαίδευσης, από 6 έως 19 ετών, είναι υποχρεωμένοι να γραφούν στην “Εθνική Οργάνωση Νεολαίας”, που ήταν δομημένη σύμφωνα με τα πρότυπα των ευρωπαϊκών φασιστικών νεολαιών και ιδιαίτερα της ιταλικής φασιστικής οργάνωσης νεολαίας Ballila και της χιτλερικής νεολαίας Hitlerjugend. Όπως έγραψε ο Γεώργιος Μόδης, “Έτσι μπήκαμε στην περίοδο της 4ης Αυγούστου και στον Τρίτο Ελληνικό Πολιτισμό με τους εκτοπισμούς, τη φίμωση του Τύπου, το ρετσινόλαδο, την κατάργηση κάθε ελευθερίας και κάθε κριτικής και την επικράτηση ανιαρού μονολόγου”. Στα μέλη της ΕΟΝ ήταν υποχρεωτικά η σιδερένια πειθαρχία, οι ύμνοι και οι διθύραμβοι στο “μεγάλο Αρχηγό”. Επίσης ο χαφιεδισμός και όλα τα συνακόλουθα φοβερά παρατράγουδα των φασιστικών καθεστώτων. Τα παιδιά που ήταν οργανωμένα στην Εθνική Οργάνωση Νεολαίας διδάσκονταν ότι έπρεπε να κατασκοπεύουν και να καταδίδουν στους φαλαγγάρχες τους καθετί που άκουγαν να λένε οι φίλοι τους ή ακόμη και τα αδέλφια τους και οι γονείς τους ενάντια στην 4η Αυγούστου, μια που η οικογένειά τους ήταν τώρα πια η ΕΟΝ και “Πατέρας” τους ο μεγάλος Αρχηγός. Τα μέλη της οργάνωσης λάμβαναν στολές και εκπαίδευση από αξιωματικούς του στρατού και υποχρεώνονταν να χαιρετούν φασιστικά, να συμμετέχουν σε μαθήματα ιδεολογικής κατήχησης, σε παρελάσεις και σε διάφορες γιορτές του καθεστώτος. Στην ΕΟΝ συμμετείχαν υποχρεωτικά σχεδόν όλοι οι νέοι από 12 ως τα 30 και πολλοί πάνω από 35. Σε απολογιστική έκθεση της πρώτης διετίας η κεντρική διοίκηση της ΕΟΝ θριαμβολογεί για τον εκπληκτικό αριθμό των 750.000 μελών που ήταν γραμμένα στην οργάνωση μέχρι το Σεπτέμβριο του 1939. Όμως τα περί εθελοντικής προσέλευσης των μελών της ΕΟΝ τα διαψεύδει διαταγή του κυβερνητικού επιτρόπου, που καλούσε τους βαθμοφόρους της να “μη μετέρχονται μέσα πιεστικά προσπαθούντες να αναγκάσουν νέους και νέας να εγγραφούν εις την ΕΟΝ παρά την θέλησίν των”. Πρωταρχικός σκοπός του δικτατορικού καθεστώτος ήταν ο προσηλυτισμός των μικρών παιδιών. Σύμφωνα με την Ελευθερία Δροσάκη: “Όταν πήγαινα στην Πέμπτη τάξη του Δημοτικού, με γράψανε μαζί με όλα τα παιδιά της τάξης μου στα Σκαπανάκια της ΕΟΝ. Εκεί μας συγκέντρωναν τρεις φορές τη βδομάδα. Μια κάθε Τρίτη απόγευμα για κατηχητικό, όπου ερχόταν και μας κατηχούσε ένας παπάς και μετά μας μοίραζε εικονίτσες. Μια άλλη κάθε Κυριακή πρωί με τη στολή, για να πάμε όλοι μαζί στην εκκλησία. Κι ακόμα μία κάθε Παρασκευή απόγευμα για συγκέντρωση της Νεολαίας. Στη συγκέντρωση αυτή ερχόταν και ένας αξιωματικός του στρατού. Έπαιζε φλάουτο και μας μάθαινε τα εμβατήρια της ΕΟΝ και των Σωμάτων: ‘Περνάει ο στρατός’, ‘Αεροπόρος θα γινώ’, ‘Είμαι ο ναύτης του Αιγαίου’, ‘Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελάει πατέρα’. [….] Μας είχανε δώσει και μία στολή που μας τη χρεώσανε. Ένα φουστάνι μπλε, με δυο μεγάλες τσέπες, μια άσπρη ζώνη, άσπρη γραβάτα και δίκοχο με το διπλό πέλεκυ, το σήμα της ΕΟΝ”. Το 1938 ως παράρτημα της ΕΟΝ θα ιδρυθεί στη Θεσσαλονίκη η “Φοιτητική Χιλιαρχία”, που περιλάμβανε υποχρεωτικά όλους τους φοιτητές του πανεπιστημίου της πόλης. Όμως παρά τις απειλές και τους εκφοβισμούς η “Χιλιαρχία” δεν ξεπέρασε ποτέ τα 300 μέλη, γιατί οι φοιτητές της Θεσσαλονίκης με διάφορες προφάσεις φρόντιζαν να απέχουν από τις εκδηλώσεις της. Το κάψιμο των βιβλίων Μία από τις πρώτες ενέργειες της δικτατορίας Μεταξά μόλις δώδεκα ημέρες μετά την κατάλυση της δημοκρατίας και την εγκαθίδρυση του καθεστώτος της είναι να προχωρήσει στις 16 Αυγούστου 1936 στο κάψιμο βιβλίων σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας. Μιμούμενο αντίστοιχες πράξεις του ναζιστικού καθεστώτος, χιλιάδες βιβλία με προοδευτικό και δημοκρατικό περιεχόμενο ελλήνων και ξένων συγγραφέων ρίχτηκαν στην πυρά σε εκείνες τις μεσαιωνικού χαρακτήρα τελετές, ενώ είχαν απαγορευτεί από το καθεστώς περισσότεροι από 445 τίτλοι βιβλίων. Το μαζικό κάψιμο “αντεθνικών”, αριστερών και κομμουνιστικών βιβλίων έγινε οργανωμένα σε διάφορες πόλεις της χώρας. Στη Θεσσαλονίκη η καύση των βιβλίων έγινε δίπλα στο Λευκό Πύργο, στην Αθήνα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός και στα Προπύλαια, ενώ στον Πειραιά τα βιβλία παραδόθηκαν στην πυρά στο Πασαλιμάνι και μάλιστα με προσκλήσεις προς τους νέους της εποχής να συμμετάσχουν στην… τελετή: “Η Εθνική Φοιτητική Νεολαία Πειραιώς προβαίνουσα εις την εξαφάνισιν διά πυράς ολοκλήρου σειράς κομμουνιστικών εντύπων την προσεχή Κυριακήν και ώραν 8 μ.μ. και εν τη πλατεία Πασαλιμανίου Πειραιώς προσκαλεί άπαντας τους εθνικόφρονας νέους, όπως προσέλθουν εν τη πλατεία Τερψιθέας 7 μ.μ. ίνα εν σώματι μεταβούν και συμμετέχουν εις την τελετήν”, έλεγε η σχετική ανακοίνωση. Η πρώτη καταστροφή προοδευτικών αριστερών βιβλίων, ως “πρόβα τζενεράλε”, σημειώνεται στην Αθήνα μόλις τέσσερις ημέρες μετά την επιβολή της δικτατορίας, στα προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών, με πρωτοβουλία “εθνικοφρόνων φοιτητών”, σύμφωνα με τις εφημερίδες της εποχής. Η μεγαλύτερη φιέστα για την καταστροφή διά πυράς των προοδευτικών βιβλίων θα στηθεί στη Θεσσαλονίκη στις 16 Αυγούστου 1936, ενώ από την προηγούμενη ημέρα οι ελεγχόμενες πλέον από το καθεστώς εφημερίδες δημοσιεύουν σχετική προαναγγελία και μάλιστα πρωτοσέλιδα. “Τεράστια πυρά θα εξαγνίσει αύριον την πόλιν από το μίασμα των ερυθρών εντύπων”, διατυμπανίζει στην κορυφή της πρώτης σελίδας στις 15 Αυγούστου 1936 η εφημερίδα “Το Φως” της Θεσσαλονίκης, δημοσιεύοντας ανακοίνωση της Αστυνομικής Διεύθυνσης Θεσσαλονίκης ότι “κατόπιν διαταγής του Γ’ Σώματος Στρατού την 16ην τρέχοντος, ημέραν Κυριακήν και ώραν 19ην, θέλει λάβει χώραν καταστροφή διά πυρός κατασχεθέντων κομμουνιστικών βιβλίων και εντύπων εις την πλατείαν του Λευκού Πύργου, εις ήν εκλήθησαν να παραβρεθώσι αι εθνικιστικαί οργανώσεις κ.λπ.”. Τα βιβλία που επρόκειτο να καούν, όπως έγραφε το πρωί εκείνης της ημέρας η εφημερίδα “Νέα Αλήθεια”, είχαν κατασχεθεί από τα βιβλιοπωλεία της πόλης, δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες και άλλους χώρους. Ενώ δημοσιεύονταν και ανακοίνωση της φασιστικής οργάνωσης ΕΕΕ, σύμφωνα με την οποία καλούνταν οι ακροδεξιοί φοιτητές να πάρουν μέρος στην τελετή, “προκειμένου να παρακολουθήσωσι την καύσιν των κομμουνιστικών βιβλίων και εντύπων με τα οποία εδηλητηρίαζαν την ελληνικήν ψυχήν, χρησιμοποιούντες τας εις αυτά αναπτυσσομένας ανιεπιστημονικάς θεωρίας των Μαρξ, Λένιν και των λοιπών ανατροπέων και καταστροφέων της ανθρωπότητος”. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ των τοπικών εφημερίδων μετά την ομιλία του Τριεψιλίτη φοιτητή Παναγιωτόπουλου, που κραύγασε ότι “ρίχνομεν εις τας φλόγας το μίασμα αυτό της σκέψεως και της ψυχής του Έθνους, γεγονός που θα σημάνει την ανύψωσιν του Έθνους από την ηθική σκλαβιά εις την οποία συνέτειναν και τα βιβλία αυτά”, τη φωτιά έβαλε ένας άλλος ακροδεξιός φοιτητής, ο Σαρρής. Και τότε “ένα πύρινο φίδι σχηματίζεται και ακαριαίως το πυρ μεταδίδεται εις τα κομμουνιστικά έντυπα”. Πρωτοσέλιδη φωτογραφία από το κάψιμο των βιβλίων από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, που στο θέμα αυτό, όπως και στη δίωξη των ιδεών, αντέγραφε επακριβώς τα χιτλερικά πρότυπα, δημοσίευε και η εφημερίδα “Μακεδονία”, αναφέροντας στο σχετικό ρεπορτάζ της ότι ο αριθμός των βιβλίων που κάηκαν εκείνη την ημέρα μπροστά στο Λευκό Πύργο ξεπερνούσε τα 10.000. Η έννοια του κομμουνιστικού εντύπου ήταν πολύ πλατιά και ερμηνευόταν από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου κατά το δοκούν. Συμπεριλαμβάνονταν σε αυτά ακόμη και σχολικά βιβλία, όπως “Τα Ψηλά Βουνά” του Ζαχαρία Παπαντωνίου, ενώ είχε απαγορευτεί επίσημα η σχολική διδασκαλία ορισμένων από τους τίτλους των βιβλίων που κάηκαν, όπως η “Αντιγόνη” του Σοφοκλή και ο “Επιτάφιος” του Περικλή, κι ακόμη: Η “Ζωή εν Τάφω” του Στρατή Μυριβήλη, έργα του Πλάτωνα, του Θουκυδίδη και του Ξενοφώντα, το συνολικό έργο του Καρλ Μαρξ, η “Καταγωγή των Ειδών” του Δαρβίνου, έργα του Σίγκμουντ Φρόιντ, του Τζορτζ Μπέρναρντ Σο, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του Ανδρέα Καρκαβίτσα, του Ανατόλ Φρανς, του Χάινριχ Χάινε, του Μαξίμ Γκόρκι, του Λέον Τολστόι και Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, του Γκαίτε, αλλά επίσης στην πυρά ρίχτηκαν έργα ελλήνων συγγραφέων, όπως τα βιβλία του Καρκαβίτσα, του Παπαδιαμάντη, ενώ στα σχολεία απαγορεύτηκε η διδασκαλία του “Επιταφίου” του Περικλή, της “Πολιτείας” του Πλάτωνα και της “Αντιγόνης” του Σοφοκλή. Συνολικά απαγορεύτηκαν 445 βιβλία. Μεταξύ των “κομμουνιστικών” βιβλίων που πυρπολήθηκαν από τη δικτατορία Μεταξά ήταν και έργα αρχαίων συγγραφέων, όπως του Σοφοκλή και του Θουκυδίδη. Μια μαρτυρία του Γιώργου Βαφόπουλου Ο “μεγάλος” των γραμμάτων της Θεσσαλονίκης Γιώργος Βαφόπουλος περιγράφει στις “Σελίδες Αυτοβιογραφίας” του μία περιπέτεια που είχε ο ποιητής Γιώργος Θέμελης, καθηγητής τότε στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, έπειτα από κάποια δημοσίευσή του στο περιοδικό “Μακεδονικές Ημέρες”, ενδεικτική του σκοταδισμού και του Μεσαιωνισμού που επικρατούσε με το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Και όπως αναφέρει: “Είχε δημοσιεύσει στο περιοδικό μας ένα πεζογράφημα σε ύφος εντελώς νεότροπο, γεμάτο αναμνήσεις των παιδικών του χρόνων. Εκεί μέσα ένας όμιλος μικρών παιδιών έφτιαχνε διάφορα παιχνίδια. Κι ο πιο ζωηρός απ’ αυτά είχε χαράξει στο χώμα κάποιο συμβολικό σχήμα και φώναζε δυνατά πως ‘τόσο ήταν της Αγγελικής το πράμα’. ”Η οξυδέρκεια της λογοκρισίας, που δυνάστευε τότε τον ελληνικό Τύπο, φαίνεται πως, κρίνοντας ένα λογοτεχνικό κείμενο, είχε παραλείψει να φορέσει τα γυαλιά της. Όμως η άγρυπνη συνείδηση της Δικτατορίας, κεντρισμένη από κάποιον Ιάγο των περιστάσεων, αναπήδησε οργισμένη και ζήτησε τον κολασμό του ενόχου. Πώς είχε λειτουργήσει αυτός, ένας λειτουργός της Παιδείας, να προαχθεί σε διαφθορέα των παιδικών ψυχών; Δεν το ’ξερε ότι το νέο καθεστώς, στη βάση του ‘τρίτου ελληνικού πολιτισμού’ που τώρα οικοδομούσε, είχε βάλει θεμέλιο λίθο από πεντελικό μάρμαρο, με σκαλισμένες πάνω του τις λέξεις πατρίς, θρησκεία, οικογένεια; Κι ερχόταν αυτός ο ελεεινός γραφιάς του ‘μαλλιαρισμού’ να κλονίσει τα βάθρα, διαφθείροντας τα νέα παιδιά, που ’σαν η βάση της ελληνικής οικογένειας, η προσδοκία της εκκλησίας κι η περηφάνια της πατρίδας για τους αυριανούς στρατιώτες της; ”Τούτα τα βαρυσήμαντα λόγια έβγαιναν με ιερή αγανάκτηση από το στόμα του στρατηγού Κυρίμη, του υπουργού Βορείου Ελλάδος που εκπροσωπούσε τη δικτατορία στη Θεσσαλονίκη. Τώρα αυτός, σύμβολο της ελληνικής αρετής, στεκόταν μπρος στον περίτρομο Θέμελη, σαν τιμωρός άγγελος, με την πύρινη ρομφαία. Κι ο Θέμελης ‘εξεβλήθη του παραδείσου’ της ελληνικής παιδείας. Τιμωρήθηκε με απόλυση, που ήταν ταυτόσημη με τη στέρηση του ψωμιού των παιδιών του. Αργότερα ξαναπήρε τη θέση του. Ο ‘πρότερον έντιμος βίος’ ήταν ένα ισχυρό αποδεικτικό στοιχείο, όπου βασίσθηκε το ‘αναθεωρητικό δικαστήριο’ του υπουργείου Παιδείας”.  

---

Δημοσιεύτηκε στη "Μακεδονία της Κυριακής" στις 6 Αυγούστου 2017