Το σινεμά φωτίζει τα ψυχιατρεία

- Newsroom

Του Αλέξη Ν. Δερμεντζόγλου Από την προσεχή Πέμπτη θα προβάλλεται η πολυαναμενόμενη ταινία του ιρλανδού Τζιμ Σέρινταν «Η μυστική γραφή» με τη Ρούνεϊ Μάρα σε έναν εξαιρετικό αντισυμβατικό ρόλο. Είναι η ιστορία μιας γυναίκας, έγκλειστης σε μία τοπική ψυχιατρική κλινική στα δυτικά της Ιρλανδίας στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήταν καλλονή στα νιάτα της και, ενώ πλησίαζε στο τέλος της ζωής της, σε ηλικία 78 χρόνων παρέμενε μόνη και ναρκωμένη από τα ψυχοφάρμακα. Αργότερα θα ανακαλυφθούν τα απομνημονεύματά της, κρυμμένα κάτω από τα σανίδια του πατώματος. Ο διακεκριμένος ιρλανδός συγγραφέας Σεμπάστιαν Μπάρι έγραψε επ’ αυτού του θέματος ένα βιβλίο, που τώρα έγινε ταινία. Δεν είναι η πρώτη φορά που η 7η Τέχνη φωτίζει τα άδυτα ενός ψυχιατρείου. Το θέμα είναι και αβανταδόρικο αλλά και εντυπωσιακό, σηκώνει και κοινωνική καταγγελία και διερεύνηση, ενώ έχει ευρύτερες κοινωνικοπολιτικές διαστάσεις. Υπάρχουν πληροφορίες και καταγγελίες πως διάφορα αντισυμβατικά άτομα κλείστηκαν σε ψυχιατρεία, για να εξουδετερωθούν ως ηθικές και επιδραστικές συμπεριφορές… Σειρά από τραγικές ιστορίες Η Φράνσις Φάρμερ υπήρξε γνωστή ηθοποιός του Χόλιγουντ, που ενόχλησε πάρα πολύ το κατεστημένο με την ελεύθερη συμπεριφορά και τις ερωτικές σχέσεις της. Κατάφεραν να την κλείσουν σε ψυχιατρείο, της έκαναν λοβοτομή, ξαναγύρισε στο σινεμά, αλλά ποτέ πια δεν ήταν η ίδια παρά ένα φάντασμα του πραγματικού καλού εαυτού της. Η Τζέσικα Λανγκ υπήρξε συγκλονιστική, όταν την απέδωσε στην ταινία «Φράνσις: μία αδέσμευτη γυναίκα» (1982). Η ιστορία του μαρκησίου Ντε Σαντ είναι γνωστή. Να σημειώσουμε ότι κατέληξε στο άσυλο ανιάτων της Σαρεντόν. Ο Φίλιπ Κάουφμαν μας πρόσφερε την εξαιρετική έγχρωμη δημιουργία «Quills: η πένα της αμαρτίας» (2000) με πολύ λειτουργική ατμόσφαιρα χώρου. Μια εφιαλτική σκιαγράφηση Ωστόσο εκτιμώ πως η πιο συγκλονιστική και εφιαλτική αναπαράσταση χώρων ψυχιατρείου γίνεται από το σκληρό αμερικανό σκηνοθέτη Σάμουελ Φούλερ στο ασπρόμαυρο «Shock Corridor» (1963), που δεν προβλήθηκε ποτέ στην Ελλάδα, αλλά με τα χρόνια έγινε καλτ. Ο Φούλερ μού δήλωσε σε αποκλειστική συνέντευξη: «Ο πόλεμος είναι παντού, η κοινωνία είναι ένα τεράστιο ψυχιατρείο». Η ιστορία της ταινίας είναι η ακόλουθη: Ένας υπερφιλόδοξος δημοσιογράφος, που επιθυμεί να κερδίσει το βραβείο Πούλιτζερ, για να διαλευκάνει έναν φόνο, υποδύεται έναν ψυχοπαθή και εγκλείεται σε ψυχιατρικό ίδρυμα. Ο Φούλερ μάς προσφέρει συγκλονιστικές -σχεδόν υπερρεαλιστικές- σκηνές, που ορίζουν τις ψευδαισθήσεις του φανταστικού κόσμου των εγκλείστων. Αυτές οι εικονικές πραγματικότητες επηρεάζουν το βασικό ήρωα, τον αποξενώνουν από τον πραγματικό κόσμο και τον στέλνουν οριστικά στην παράνοια. Στα εσωτερικά των ιδρυμάτων Η Αντζελίνα Τζολί, όπως είναι γνωστό, κέρδισε Όσκαρ β’ γυναικείου ρόλου για τη γνωστή ταινία «Το κορίτσι που άφησα πίσω» (1999) του Τζέιμς Μάνγκολντ. Η υπόθεση αφορά γυναίκες με πολλά ψυχικά προβλήματα, κλεισμένες σε ψυχιατρικό ίδρυμα. Κάποιες καταφέρνουν να τα ξεπεράσουν, κάποιες άλλες μένουν δυστυχώς στη μονιμότητα. Ποιος είπε ότι στα ψυχιατρεία δεν αναπτύσσονται και τρυφερά ειδύλλια; Η περίφημη ασπρόμαυρη ταινία του Φρανκ Πέρι «Δαβίδ και Λίζα» (1963) μας μεταφέρει σε ένα ίδρυμα, όπου νοσηλεύονται νέοι. Τρυφερές αλλά και σκληρές καταστάσεις μάς παρουσιάζει η πασίγνωστη ταινία του Ρόμπερτ Ρόσεν «Παράξενο ρομάντζο» (1964) με τους Γουόρεν Μπίτι και Τζιν Σίμπεργκ. Το τέλος είναι συγκλονιστικά ελλειπτικό. Ο νέος λέει τη φράση-κλειδί «χρειάζομαι βοήθεια». Η μεγάλη μοναξιά του αρρώστου Ο Τένεσι Ουίλιαμς, μάστορας στις καταγραφές της μοναξιάς, μας πρόσφερε το αριστούργημά του «Ξαφνικά πέρσι το καλοκαίρι». Ο κορυφαίος ακαδημαϊκός σκηνοθέτης Τζόζεφ Μάνκιεβιτς γύρισε την αξεπέραστη ομώνυμη ασπρόμαυρη ταινία το 1959 με τους Κάθριν Χέπμπορν, Ελίζαμπεθ Τέιλορ και Μοντγκόμερι Κλιφτ. Εδώ έχουμε μία διεισδυτική αναφορά για την αποτρόπαια χρήση λοβοτομής σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα. Λοβοτομή θα μας δείξουν και οι αδερφοί Χιουζ στη σπουδαία ταινία τους «Επισκέπτης από την κόλαση» (2001). Προκειμένου μία πόρνη να μην πει την τρομερή αλήθεια, της κάνουν λοβοτομή και τη μετατρέπουν σε άνθρωπο-φυτό. Και άλλες περιπτώσεις Να σημειώσουμε και άλλες ταινίες, που είναι σημαντικές και ως οπτικά προϊόντα αλλά και ως μαρτυρίες για τις ζωές υπαρκτών προσώπων. Ο Βιντσέντε Μινέλι στη «Ζωή ενός ανθρώπου» (1956) με τον Κερκ Ντάγκλας στο βασικό ρόλο αφηγείται στοιχεία της ζωής του Βαν Γκογκ, που υπήρξε παράφρονας -ως γνωστόν έκοψε το αυτί του και κλείστηκε σε ψυχιατρείο. Στην περίφημη πολιτική ταινία του Τζουλιάνο Μοντάλντο «Σάκο και Βαντσέτι» (1971) ο Σάκο κλείνεται για μία περίοδο στο ψυχιατρείο της φυλακής. Στο μυθικό καλτ φιλμ του Τζον Κάρπεντερ «Η νύχτα με τις μάσκες» (1977) ένας μικρός ανήλικος δολοφόνος κλείνεται στο ψυχιατρείο, επειδή σκότωσε την αδερφή του, που έκανε έρωτα. Έπειτα από πολλά χρόνια επιστρέφει, για να εκδικηθεί, με τον ψυχίατρό του (Ντόναλντ Πλέζανς) να τον καταδιώκει. Στο εξαιρετικό σύγχρονο ριμέικ του Ρομπ Ζόμπι (2013) θα παρακολουθήσουμε ενδεικτικές σκηνές από τη ζωή του έγκλειστου μπαμπούλα. Σπουδαία είναι η δυναμική εκδοχή του ριζοσπάστη βρετανού Ντέιβιντ Μακένζι στο «Παράνομο πάθος» (2008), με τη γυναίκα ψυχιάτρου να ερωτεύεται σφόδρα έναν έγκλειστο στο ίδρυμα ψυχοπαθή δολοφόνο. Φυσικά δεν θα μπορούσα να μην αναφέρω την πολύκροτη οσκαρική ταινία του Μίλος Φόρμαν «Στη φωλιά του κούκου» (1974) με τους Τζακ Νίκολσον, Λουίζ Φλέτσερ, Ντάνι Ντε Βίτο και Κρίστοφερ Λόιντ. Πέρα από το ότι βλέπουμε τις σκληρές μεθόδους (όπως λοβοτομή κ.λπ.) που εφαρμόζονται σε κάποια ψυχιατρικά ιδρύματα, η ταινία ουσιαστικά αντιμετωπίζει το χώρο του ψυχιατρείου ως μία μικροκοινωνία και αναλύει τις διαδικασίες χειραγώγησης, αλλοτρίωσης αλλά και λύτρωσης. Το συμβολικό τέλος, με τον Ινδιάνο που δραπετεύει από το ίδρυμα, καθορίζει και το ιδεολογικό μήνυμα της ταινίας, η οποία στην εποχή της κατακρίθηκε έντονα, αλλά στη συνέχεια αποκαταστάθηκε πλήρως στη συνείδησή μας. Η ελληνική περίπτωση Σε πολλές ελληνικές ταινίες έχουμε αναφορές σε εγκλεισμούς σε ψυχιατρικά ιδρύματα. Από το κωμικό «Ευτυχώς τρελάθηκα» (1962) του Κώστα Ανδρίτσου με τον Νίκο Σταυρίδη ως το δραματικό «Ένας νομοταγής πολίτης» (1974) του Ερρίκου Θαλασσινού με τον Σωτήρη Μουστάκα στην καλύτερη ερμηνεία της καριέρας του. Ο Παύλος Τάσιος γύρισε ένα πολύ δυναμικό φιλμ, τους «Προστάτες» (1973). Εκεί παρακολουθούμε πώς η χήρα του ζωγράφου Παρθένη εγκλείεται σε ψυχιατρείο. Κορυφαία πάντως ελληνική μαρτυρία παραμένει το πολυβραβευμένο «Κορίτσι του 17» (1969) του Πέτρου Λύκα, με τη Σοφία Ρούμπου ιδανική στο βασικό ρόλο. Μία νεαρή κοπέλα νοσηλεύεται σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα, σκοτώνει το φύλακα, όταν επιχειρεί να τη βιάσει, και ξεχύνεται στους δρόμους της Αθήνας. Είναι πια ένα επικίνδυνο, ασύμμετρο, κινούμενο, τραγικό ανθρώπινο πλάσμα. Ο Πέτρος Λύκας με μαστοριά καταγράφει την πολύ ενδιαφέρουσα τραγική ιστορία. Αυτές ήταν οι πιο ενδεικτικές περιπτώσεις των σημαντικότερων ταινιών γύρω από τα ψυχιατρεία.

---

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα "Θεσσαλονίκη" τη Δευτέρα 3 Απριλίου 2017