Μια νέα έκδοση του ΟΔΑΠ αφιερωμένη στον καθηγητή της κλασικής αρχαιολογίας στο ΑΠΘ Μανόλη Βουτυρά περιέχει μελέτες αναφορικά με γλυπτική και λατρείες στη Μακεδονία αλλά και αλλού. Ανάμεσά τους αυτή του Δημήτρη Δαμάσκου, ο οποίος ανασκάπτει τα τελευταία χρόνια στην Αμφίπολη, ασχολείται με τις λατρείες της Άρτεμης στην Αμφίπολη και ρίχνει φως σε παλιά και νέα ευρήματα. Ας δούμε τι γράφει και δήλωσε στη «ΜτΚ»:
Άρτεμη Ταυροπόλος
Η Άρτεμη κατείχε στη λατρευτική ζωή της Αμφίπολης πιθανότατα τη σημαντικότερη θέση, ιδίως με το επίθετο Ταυροπόλος, επίθετο με το οποίο λατρευόταν και αλλού, όπως στο ιερό της Αττικής στις Αραφηνίδες Αλές (σημ. Βραυρώνα/Λούτσα). Σύμφωνα με την τραγωδία Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη, ο Ορέστης με τον Πυλάδη ταξίδεψαν στην Ταυρίδα, προκειμένου να φέρουν πίσω την Ιφιγένεια και το λατρευτικό ξόανο της Άρτεμης. Μετά από πολλές περιπέτειες επέστρεψαν αφότου είχαν υποσχεθεί στη θεά να ιδρύσουν ιερό. Ανασκαφικά δεδομένα, σε συνδυασμό με τις γραπτές πηγές, καταδεικνύουν ότι βασικές τελετουργίες στο ιερό των Αλών περιστρέφονταν γύρω από εφηβικές τελετουργίες μύησης αγοριών και κοριτσιών στη ζωή της πόλης. Το επίθετο Ταυροπόλος συνδέθηκε με απεικονίσεις της θεάς πάνω σε ταύρο ως η θεά που δαμάζει το ζώο, μάλλον, παρά η θεά που προέρχεται από την Ταυρίδα.
Το ιερό της στις Αλές πιθανότατα χρησίμευσε ως το κύριο ιερό, από το οποίο μεταφέρθηκε η λατρεία της στην Αμφίπολη, από τον ύστερο 5ο αι. π.Χ. κι έκτοτε. Απεικονίσεις της θεάς καθιστής πάνω σε ταύρο σε παραδίδονται σε νομισματικές κοπές της πόλης των ύστερων ελληνιστικών και αυτοκρατορικών χρόνων. Πέραν των νομισμάτων είναι λιγοστές οι αντίστοιχες γραπτές και επιγραφικές μαρτυρίες για τα χαρακτηριστικά της λατρείας της Ταυροπόλου και τον ναό της. Σημαντική είναι η μαρτυρία του Διοδώρου, σύμφωνα με την οποία ο Μέγας Αλέξανδρος σχεδίαζε την ανοικοδόμηση ή την επιδιόρθωση τριών μεγάλων ναών στη Μακεδονία: της Άρτεμης Ταυροπόλου στην Αμφίπολη, της Αθηνάς στην Κύρρο, και του Δία και των Μουσών στο Δίον.
Σε μια πρόσφατη μελέτη της, με την οποία συμφωνεί ο κ. Δαμάσκος, η ιστορικός Σελήνη Ψωμά διαπίστωσε ότι η Ταυροπόλος εμφανίζεται σε μεγάλο αριθμό στρατιωτικών όρκων που σώζονται από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου έως και το τέλος του μακεδονικού βασιλείου τον 2ο αι. π.Χ., μαζί με τους συνήθεις θεούς, όπως είναι ο Δίας, ο Απόλλωνας ή η Αθηνά. Σύμφωνα με την κ. Ψωμά, η προσθήκη της Ταυροπόλου σχετίζεται με την προσπάθεια του Αλεξάνδρου να εμφανιστεί ως ο νέος Αγαμέμνονας στην εκστρατεία στην Ανατολή. Η μελέτη της δίνει μια νέα οπτική στον λόγο για τον οποίο ο Αλέξανδρος ενδιαφέρθηκε τόσο πολύ για το ιερό της στην Αμφίπολη. Ας μην ξεχνάμε ότι η Αμφίπολη ήταν ο τόπος συγκέντρωσης του στρατού, πεζικού και ιππικού, προκειμένου να ξεκινήσει η εκστρατεία. Ο στρατός έπρεπε να τεθεί κάτω από την προστασία των θεών, αλλά και η έναρξη της εκστρατείας να συνδεθεί με ένα σημαντικό, αντίστοιχο μυθολογικό γεγονός, όπως ο Τρωικός πόλεμος.
Άρτεμη Εκάτη
Η θεά λατρευόταν όμως στην Αμφίπολη και με άλλες επικλήσεις. Το επίθετο Φωσφόρος απαντά σε τμήμα αναθηματικής επιγραφής από την Αμφίπολη. Πρόκειται για μια άλλη εκδοχή της Άρτεμης Εκάτης. Παραπέμπει στη χθόνια λατρεία της, και συνδέεται με την παράδοση που τη θέλει κόρη του Δία και της Δήμητρας. Γι’ αυτόν τον λόγο η μητέρα της την έστειλε στον Άδη να ψάξει για την άλλη κόρη της, την Περσεφόνη, που έκλεψε ο Άδης.
Η λατρεία της Εκάτης στον αρχαίο ελληνικό κόσμο σχετίζεται με χθόνια λατρεία, απόκρυφες μαγικές τελετουργίες, και τη Σελήνη. Από ανασκαφές στην ακρόπολη της Αμφίπολης προέρχονται μάλιστα δύο ανάγλυφα με εικονογραφικά στοιχεία που προσιδιάζουν στην εικονογραφία της Άρτεμης-Εκάτης και στις συγγενείς της απεικονίσεις, και τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά από τον κ. Δαμάσκο. Η αναθηματική επιγραφή στην Εκάτη και τα ανάγλυφα συσχετίζονται επίσης εικονογραφικά με τις δύο γυναικείες μορφές που βρέθηκαν μέσα στο μνημείο στον Καστά, αλλά και με το ψηφιδωτό, το οποίο βρισκόταν ακριβώς πίσω από τις μορφές και το θέμα του δεν ήταν προφανώς τυχαία επιλογή:
Οι μορφές τοποθετήθηκαν εκατέρωθεν του ανοίγματος διαφραγματικού τοίχου, ούτως ώστε να υποδέχονται τους επισκέπτες του μνημείου. Με το ένα τους χέρι κρατούν την άκρη του ενδύματος, ενώ με το άλλο, το οποίο δεν σώζεται, κάνουν μια κίνηση με τα ανασηκωμένα τους χέρια προς το κέντρο. Τα δε απλωμένα χέρια τους θα μπορούσαν να συμπληρωθούν με δάδες, ακολουθώντας την εικονογραφία της Φωσφόρου. Το ψηφιδωτό, τέλος, με θέμα της αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη, θέμα που απεικονίστηκε ζωγραφικά και στον βόρειο τοίχο του Τάφου της Περσεφόνης στη Βεργίνα, από το τρίτο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ., απηχεί τον Ομηρικό Ύμνο προς τη Δήμητρα, στον οποίο η Εκάτη παίζει σημαντικό ρόλο: είναι αυτή η οποία εισακούει τις φωνές της Περσεφόνης κατά την απαγωγή.
Το ψηφιδωτό και τα γλυπτά από την ακρόπολη και το μνημείο συμβάλλουν στην κατανόηση και την ερμηνεία της εικονογραφίας στον Καστά, σύμφωνα με τον κ. Δαμάσκο, ο οποίος μας δήλωσε ότι: «η σημασία της θεάς με τις ποικίλες επικλήσεις της για την πόλη αντανακλάται και στη χθόνια εικονογραφία του μνημείου και θα πρέπει να το μελετήσουμε λαμβάνοντας υπόψη, όσο αυτό είναι δυνατόν, την ιστορία της Αμφίπολης σε συνδυασμό με τα υλικά της κατάλοιπα, τα οποία την τοποθετούν ανάμεσα στα σημαντικότερα αστικά κέντρα του βορειοελλαδικού χώρου».
