Η Παναγία στις μελωδίες και τους στίχους- Από τα ριζίτικα μέχρι τον Μίκη Θεοδωράκη

- Newsroom

Από το Καστελόριζο μέχρι τον Έβρο και από τα Δωδεκάνησα μέχρι την Κρήτη και την Κύπρο, η παρουσία της Παναγίας στα παραδοσιακά ελληνικά τραγούδια είναι έντονη, ενώ οι μουσικές και οι στίχοι τους τραγουδιούνται και σιγοψάλλονται καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου, αλλά ιδιαίτερα κατά την περίοδο του Δεκαπενταύγουστου.

Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις των σχετικών αναφορών στα ριζίτικα, το παλαιότερο είδος κρητικής μουσικής, τα μοιρολόγια, τα υμνολογικά κείμενα, τα νησιώτικα, τα γαμήλια, τα πολίτικα, τα νανουρίσματα, και γενικά στο λαϊκό και το έντεχνο τραγούδι.

Ταξιδεύοντας πίσω στον χρόνο, τα πρώτα δείγματα τραγουδιών και ύμνων με αναφορές στην Παναγία εντοπίζονται στα βιβλικά χρόνια, ενώ ακόμη και σήμερα «η Παναγιά κυκλοφορεί στους δρόμους της λαϊκής μας ψυχής», όπως επισημαίνει ο καθηγητής Δογματικής και Συμβολικής Θεολογίας στο Τμήμα Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) Χρυσόστομος Σταμούλης.

«Η Παναγία υπάρχει στο τραγούδι εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Θεολογικά και υμνολογικά, αυτό ξεκινάει πολύ νωρίς. Η ανύμνηση της Θεοτόκου αρχίζει από τα πρώτα βιβλικά χρόνια, με τη συγγραφή των ευαγγελίων στο τέλος του 1ου αιώνα ενώ κορυφώνεται τον 3ο, τον 4ο και τον 5ο αιώνα. Ήδη, υποψίες χαιρετισμών έχουμε σε κείμενα του Αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας τον 4ο και τον 5ο αιώνα. Από εκεί προκύπτουν οι χαιρετισμοί», αναφέρει, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο καθηγητής του ΑΠΘ.

Ο ίδιος υπογραμμίζει ότι «η Παναγία έχει εισέλθει με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο στη λαϊκή συνείδηση και τούτο είναι αποτέλεσμα της εικόνας της, της εικόνας της μητέρας, η οποία ουσιαστικά γεννά τον γιο της, που μέσα στην πορεία του στην ιστορία και στον χρόνο, καταλήγει τελικά στο πάθος, στον σταυρό και την Ανάσταση». Αυτό το πάθος, ο σταυρός και η Ανάσταση είναι εκείνο το σημείο, το οποίο δίνει νόημα και στην ίδια την Παναγία. «Δηλαδή, η Παναγία και στη θεολογία της Εκκλησίας και στην υμνολογία αλλά και στα τραγούδια είναι ουσιαστικά αυτό που την κάνει ο γιος της: ένα πρόσωπο πολύ μεγάλης αγάπης, ταπείνωσης, υπομονής αλλά και στήριξης ενός ματωμένου, ενός σταυρωμένου γιου», συμπληρώνει.

Στο πρόσωπο της Παναγίας η ευαισθησία της μάνας

Σύμφωνα με τον καθηγητή Δογματικής και Συμβολικής Θεολογίας, στο πρόσωπο της Παναγίας όλες οι μάνες του κόσμου κοιτούν τον εαυτό τους, αφού τα πάθη των ανθρώπων είναι κοινά σε όλες τις χώρες του κόσμου. «Είναι οικουμενικά τα πάθη των ανθρώπων. Άρα, λοιπόν, είτε στην Ελλάδα, είτε στα Βαλκάνια, είτε στην Αμερική, είτε στην Ασία, είτε στην Αφρική, η μητέρα του Θεού, η Παναγία, η Θεοτόκος, η Μαρία των βιβλικών διηγήσεων είναι εκείνο το πρόσωπο, το οποίο συμποσώνει την ευαισθησία της μάνας του ανθρώπινου γένους», αναφέρει.

Από την άλλη πλευρά, αυτή η ευαισθησία αποκαλύπτεται στον χώρο των τεχνών και ιδιαίτερα στο τραγούδι, το οποίο ενώνει με έναν άρρηκτο τρόπο την ποίηση, τον στίχο με τη μουσική. Γι αυτό, άλλωστε, το τραγούδι έχει τόσο μεγάλη διεισδυτικότητα. «Ο άνθρωπος γεννιέται μέσα στο τραγούδι. Το πρώτο πράγμα που περιμένουμε, όταν γεννιέται ένα παιδί, είναι να κλάψει. Το κλάμα είναι ένα τραγούδι και αυτό το κλάμα, αυτό το πρώτο τραγούδι δηλώνει τη ζωή. Ότι το βρέφος που έχει γεννηθεί είναι ζωντανό, είναι υγιές. Δηλαδή, το τραγούδι συνδέεται με την ύπαρξη», προσθέτει.

Το σύνολο των συναισθημάτων στα τραγούδια για την Παναγία

Όσο για τα συναισθήματα που εκφράζονται μέσα από τα τραγούδια που έχουν αναφορές στην Παναγία, ο κ. Σταμούλης σχολιάζει ότι εκεί συνυπάρχουν όλες οι μορφές έκφρασης αισθημάτων και διαθέσεων.

«Το σύνολο των συναισθημάτων εκφράζονται μέσα από τα τραγούδια και τις αναφορές τους στην Παναγία», λέει και συμπληρώνει: «Είναι πρώτον η χαρά. Είναι η γυναίκα, η οποία επιτρέπει στο ανθρώπινο γένος τη σωτηρία του. Ήταν αναγκαία η συνεργασία ενός ανθρώπου για τη γέννηση του Θεού στον κόσμο. Ο Χριστός είναι ταυτόχρονα πλήρης άνθρωπος και πλήρης Θεός. Τη θεϊκή ομοουσιότητα την έχει εξαιτίας του πατέρα του. Είναι υιός του πατέρα του, του ακτίστου πατρός. Την ομοουσιότητα της ανθρωπινότητας την παίρνει από τη μάνα του, γιατί για να μπει στην ιστορία χρειαζόταν μια σάρκα, ανθρώπινη σάρκα. Αυτή την ανθρώπινη σάρκα, την παίρνει από την Παναγία.

Άρα, η Παναγία, το 'ναι' της Παναγίας, είναι η κατάφαση όλου του ανθρώπινου γένους, από τους προφήτες, τους πατριάρχες μέχρι και την Παναγία. Αυτό το 'ναι' δεν είναι απλά ένα ατομικό, ένα προσωπικό 'ναι', αλλά είναι το 'ναι' της ανθρωπότητας στην κλήση του Θεού.

Άρα από εκείνη τη στιγμή ήδη, από εκείνο το 'Ιδού η δούλη Κυρίου γένοιτό μοι κατά το ρήμα σου', η Θεοτόκος αποτελεί το σημείο έκφρασης όλου του ανθρώπινου γένους. Όχι μόνο αναφοράς, αλλά και έκφρασης. Εκφράζει με τον τρόπο της όλο το ανθρώπινο γένος. Είναι η χαρά. Είναι η Καινή Διαθήκη, εκείνο το 'χαίρε' με το οποίο ξεκινάει αυτή η ιστορία της Μαρίας εντός της Θείας Οικονομίας. Είναι, όμως, και η λύπη. Διαβάζουμε στους Πατέρες, ότι η Παναγία κάτω από τον σταυρό -και πολλά τραγούδια δίνουν αυτή την εικόνα- είναι η μάνα που ξέρει βέβαια ότι ο γιος της είναι και θεός αλλά ταυτόχρονα είναι και πραγματικός γιος, σάρκα από τη σάρκα της. Τον είχε μέσα της εννέα μήνες από εκεί προέκυψε, γεννήθηκε, όπως όλοι οι άνθρωποι. Όμως τώρα είναι εσταυρωμένος πάνω στον σταυρό...».

Η Παναγία στο ελληνικό τραγούδι

Από τα ελληνικά έργα με αναφορές στην Παναγία, ο κ. Σταμούλης ξεχωρίζει το «Θεογεννήτωρ Μαρία» του Μάριου Τόκα και τον «Επιτάφιο» του Μίκη Θεοδωράκη σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου, που γράφτηκε για τη μάχη των καπνεργατών και των καπνεργατριών της Θεσσαλονίκης και δείχνει το ανάλογο του πάθους από την ιστορία του σύγχρονου κόσμου. Στέκεται ακόμη στα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη, του Μάνου Χατζηδάκι και του Σταύρου Κουγιουμτζή, τις μελοποιήσεις σπουδαίων ποιητών από λαϊκούς συνθέτες και μουσικούς. «Έχουμε Βάρναλη, Ρίτσο, Λειβαδίτη, οι οποίοι έχουν υμνήσει την Παναγία στα κείμενά τους. Το 'Κάποια μάνα αναστενάζει', παρότι είναι ένα τραγούδι το οποίο έχει το αόριστον 'κάποια μάνα', μέσα του εμπερικλείει και το πρόσωπο της Παναγίας», λέει.

Θυμάται, άλλωστε, ότι πριν από χρόνια, στη χορωδία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου Θεσσαλονίκης εκδόθηκε ένας ψηφιακός δίσκος, που ήταν η περίληψη της παράστασης, με τίτλο «Μάνα μου και Παναγία». Ο δίσκος ξεκινούσε από τον Επιτάφιο της Εκκλησίας και έφτανε στον «Επιτάφιο» του Μίκη Θεοδωράκη, περνώντας όλα τα ρεύματα, τις τάσεις και τα υμνολογικά κείμενα που αφορούν στην Παναγία. «Και σε αυτόν τον δίσκο έχουμε και το 'Κάποια μάνα αναστενάζει', έχουμε και αποσπάσματα από τον 'Επιτάφιο', έχουμε και ένα δικό μου, τη 'Θάλασσα', που λέει: 'θάλασσα μάνα μου καλή, γυναίκα και αδελφή μου, δώσε στην καρδιά μια προσευχή, γίνε αναπνοή μου'. Εκεί η Παναγία είναι η μάνα, η γυναίκα, η αδελφή, είναι η σύζυγος είναι τα πάντα είναι η απόλυτη θηλυκότητα. Η Παναγία εκφράζει αυτή τη θηλυκότητα. Και νομίζω ότι σε πολλά τραγούδια έχουμε τέτοιες αναφορές», προσθέτει ο κ. Σταμούλης.

Μιλάει ακόμη για τα παραδοσιακά γαμήλια της Δωδεκανήσου, με ερμηνεύτρια τη Δικαία Χατζηδάκη - Παπαδημητρίου, τα κυπριακά τραγούδια με την Πελαγία Κυριάκου και το τραγούδι «ο θρήνος της Παναγίας» καθώς και το σμυρναίικο τραγούδι «έχε γεια Παναγιά» με ερμηνευτή τον Κώστα Ρούκουνα. Δεν παραλείπει, μάλιστα, να αναφέρει: «'Μια ψαροπούλα' τη λένε την Παναγιά του Θανάση Σκορδαλού με ερμηνεύτρια την Καίτη Γκρέυ. Είναι πάρα πολλά τα τραγούδια: το 'Μάνα μου και Παναγία' του Μίκη Θεοδωράκη το 'Μια Παναγιά' του Μάνου Χατζηδάκι σε στίχους Νίκου Γκάτσου και ερμηνεία του Λάκη Παππά, η 'Γοργόνα' του Μάνου Λοΐζου, μέχρι και τα νεότερα 'Νανούρισμα της Παναγίας' του Χρήστου Τσιαμούλη σε στίχους του Θωμά Κοροβίνη από τη Θεσσαλονίκη με την Ελένη Βιτάλη, 'η Παναγία των Πατησίων' του Χατζηδάκι αλλά και το 'Παναγιά μου ένα παιδί' σε στίχους Γιώργου Γιαννακόπουλου, μουσική Γιώργου Μουζάκη και ερμηνεία Ζωζώς Σαπουντζάκη».

Μια έκφραση οικειότητας για τον πιστό

«Η Παναγία είναι η κατ' εξοχήν μάνα, η μήτρα και το χώμα, από τα οποία ανθίζει η ζωή. Είναι ένα πρόσωπο ευαισθησίας που χωρά τα αχώρετα, δηλαδή παίζει με το υπέρλογο και το παράλογο, ξεπερνάει τη λογική χωρίς να την καταργεί και δίνει ελπίδα και προσδοκία στην έρημη χώρα», σχολιάζει ο κ. Σταμούλης. Ως έκφραση θεωρεί ότι οι αναφορές των τραγουδιών στην Παναγία δηλώνουν την οικειότητα των πιστών με το πρόσωπο της Παναγίας και τονίζει: «Ο πιστός όταν θέλει να συνδεθεί με την ίδια την Εκκλησία συνδέεται προσωπικά, δεν συνδέεται απρόσωπα. Η σύνδεση με την Εκκλησία είναι προσωπική και το πρόσωπο με το οποίο γίνεται η σύνδεση είναι η Παναγία που παραπέμπει στον υιό της».

Τα αγαπημένα του τραγούδια είναι το «Μάνα μου και Παναγία» σε στίχους του Τάσου Λειβαδίτη και μουσική του Μίκη Θεοδωράκη με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, οι «Πόνοι της Παναγίας» σε στίχους του Κώστα Βάρναλη και μελοποίηση του Λουκά Θάνου και το «Αν δεις στον ύπνο σου ερημιά» σε μουσική και στίχους Σταύρου Κουγιουμτζή με τον Γιώργο Νταλάρα. «Το τραγούδι αυτό λέει 'αν δεις στον ύπνο σου εκκλησιά, αν δεις την Παναγία, κάνε τον πόνο μου χαρά, το δάκρυ μου ευτυχία'. Είναι χαρά και ευτυχία και πόνος και δάκρυ, είναι το συναφότερον, είναι αυτή η πικρή ομορφιά που δίνει μέσα στον Αύγουστο μια άλλη Ανάσταση, παρότι γιορτάζουμε την Κοίμηση, αλλά με μια διάθεση αναστάσιμη», καταλήγει ο καθηγητής του ΑΠΘ.