Η Παναγιά της Τήνου και οι γλύπτες του νησιού

Ο ιστορικός

Παναγιά της Λούρδης διαθέτει και η Σύρος αλλά καμία σχέση. Έχει, όμως, σχέση η Εκκλησιά της Μεγαλόχαρης στην Τήνο, με τον αρχιτεκτονικό ρυθμό των καθολικών εκκλησιών. Αναγεννησιακός αλλά δεν χρειάζεται μεγάλη γνώση και φιλοσοφία για ν’ αντιληφθείς τη συγγένεια. Ο αρχιμάστορας, ο εμπνευσμένος αρχιτέκτονας, δηλαδή, ο Ευστράτιος Καλονάρης από τη Σμύρνη. Ευστράτιος Σμυρναίος υπογράφει και το βλέπουμε στο τοξωτό υπέρθυρο της εισόδου και στην κόρη του ιερού. Διερωτόμαστε. Τι να επηρέασε άραγε τον Καλονάρη και οδηγήθηκε στη συγκεκριμένη αισθητική επιλογή στα 1830; Μνήμες αρχιτεκτονικής, από τη γενέτειρά του, τη Σμύρνη, από τα χρόνια που Έλληνες, Εβραίοι και άλλες κοινότητες έδιναν τον δικό τους, σαφώς ευρωπαϊκό τόνο στα κτίσματα; Ή μήπως έλαβε επίδραση, ίσως και συμβουλές, από τους αρκετούς, καθολικούς, κατοίκους της Τήνου, απομεινάρια της μακράς Ενετοκρατίας; Το νησί, ως τα 1715 αποτελούσε ενετική κατάκτηση, κάτι που περιόρισε την οθωμανική κυριαρχία σε μόλις έναν αιώνα. Αυτό βοήθησε στην ανάπτυξη μίας ιδιαίτερης κουλτούρας, ιδιαίτερα αναπτυγμένης για τα χρόνια εκείνα και ιδιαίτερα γόνιμης για την απελευθερωμένη Ελλάδα. Τα τέκνα αυτής της κουλτούρας έχεις την εντύπωση ότι οπλίστηκαν με σκαρπέλο και αγωνίστηκαν με το μάρμαρο, όσο να το υποτάξουν στις προσταγές του αιγαιοπελαγίτικου ήλιου. Κι αν το μάρμαρο δεν έφτανε, όσο χαρισματικό και να ανάβλυζε από τα ορεινά της Τήνου, υπήρχε παραδίπλα και η Δήλος. Πρόθυμα συνεισέφερε τα κοιτάσματά της για τον ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.
Πρώτος απ’ όλους τους γλύπτες, τους σμιλευτές του μάρμαρου, ο Γιαννούλης Χαλεπάς. Ένας από τους ιερούς τρελούς της ελληνικής Παιδείας. Παρέα με τον Γεώργιο Βιζυηνό, τον αδικημένο, σπουδαίο ποιητή Ρέμο Φιλύρα, ίσως και τον Παπαδιαμάντη, τον τρελαμένο από τα ναρκωτικά Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, με τον δικό του τρόπο, τον κοσμοκαλόγερο Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, όλοι αυτοί που ψήλωσε ο νους τους. Κι έφτιαξαν ανάλογες ψηλές δημιουργίες. Γερμανοσπουδαγμένος ο Χαλεπάς, σχολή Μονάχου, όπως κι οι συντοπίτες του Νικηφόρος Λύτρας και Νικόλαος Γύζης, κάπου στο τέλος του 19ου αιώνα κουβάλησαν τον λίγο ρομαντικό, λίγο πεισιθανάτιο τρόπο που διδάχτηκαν. Καθώς σκέφτεσαι πατέρα και παππού του Χαλεπά να παλεύουν κι αυτοί με το μάρμαρο, πώς να ξεφύγει ο Χαλεπάς. Ταξιδεύεις για μία στιγμή πίσω στον τόπο και στον χρόνο. Σε εκείνη τη συνάντηση με τη Σοφία Αρχοντάκη, στο Α’ νεκροταφείο Αθηνών. Την ωραία κοιμωμένη, που μοιάζει σαν να την άγγιξε το πιο γλυκό χάδι θανάτου. Μόνο στα αιγυπτιακά φαγιούμ συναντάς τέτοια ανακουφιστική όψη του άλλου κόσμου. Η ομορφιά του ανθρώπινου, καθώς επιβιώνει στην αιωνιότητα της τέχνης. Το διατύπωσε με τον καλύτερο τρόπο ο Λύτρας, λέγοντας: «το ωραίο είναι η γέφυρα μεταξύ Θεού και ανθρώπων».

Ο αυτόπτης μάρτυς

Πραγματικά, απορώ με τη μοναδικότητα και το πολυάριθμο των λαξευτών του μάρμαρου και των εραστών του καμβά, που γεννήθηκαν στην Τήνο. Κάποιοι, όπως ο Γεώργιος Βιτάλης, ο Δημήτριος Φιλιππότης ή ο Λάζαρος Σώχος είναι γνωστοί από κάνα δυο αγάλματά τους, αλλά αυτά είναι η βιτρίνα. Το μέσα μαγαζί διαθέτει πολύ εντυπωσιακότερο εμπόρευμα, τρόπος του λέγειν. Ας πούμε από τον Βιτάλη γνωρίζουμε τον Γλάδστωνα, όπως τον φιλοτέχνησε για το Πανεπιστήμιο Αθηνών και από τον Σώχο τον έφιππο Κολοκοτρώνη, έξω από την παλιά Βουλή να δείχνει τον δρόμο για τη νέα Ελλάδα. Ο Φιλιππότης κοσμεί την Αθήνα με το «Παιδί με τα σταφύλια» και τον «Ξυλοθραύστη», αλλά τίποτα από όλα αυτά δεν περιγράφει τον τρόπο με τον οποίον «εγχείρησαν» ανθρώπινη ψυχή στο μάρμαρο. Γόνοι, ως επί το πλείστον, καλλιτεχνών, εξέλιξαν την τέχνη τους και την άφησαν να θυμίζει στους αιώνες την αθανασία του κλασικού, τη διαχρονική ομορφιά του. Κι ας στάθηκαν στην είσοδο του μοντερνισμού, ας κοίταξαν, με τον τρόπο τους στο εσωτερικό του. Έπρεπε να έρθει, κοντά έναν αιώνα αργότερα, ένας άλλος Τηνιακός, ο Γιάννης Γαΐτης να ανοίξει τη θύρα και να βοηθήσει για το κουβάλημα του μοντερνισμού στην Ελλάδα. Κυριολεκτικά, αφού τα μικρά γκρίζα ανθρωπάκια του καθρεφτίζουν την απροσωπία του σύγχρονου κόσμου. Κάπου εκεί ανάμεσα είμαστε.

Ήταν 1823, 30 Ιανουαρίου, αλλά η αρχική εμφάνιση της Παναγίας στο όνειρο της μοναχής, αργότερα Αγίας Πελαγίας, από το καλοκαίρι του 1822. Κι ενώ προχωρούσε το έργο της ανέγερσης του ναού, μετά από υπόδειξη της Παναγίας στην Αγία Πελαγία, να η αξίνα ενός εργάτη, του γνωστού με το παρατσούκλι Σπανός, προσκρούει πάνω σε ένα ξύλο και να στο φως η εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Τώρα γιατί η μεγάλη γιορτή τελείται στην Κοίμηση της Θεοτόκου, Κύριος οίδε! Πάντως, το γεγονός θεωρήθηκε θαύμα κι έκτοτε του αποδίδονται οι δέουσες τιμές. Το θαύμα προσαυξήθηκε στον χώρο ενός γειτονικού ξεροπήγαδου, το οποίο βρέθηκε αίφνης γεμάτο με νερό. Έκτοτε, πολλά άλλα θαύματα στέκονται στη σειρά, περιμένοντας την ικανοποίησή τους, αλλά το μεγαλύτερο είναι η μοναδική έλξη της εικόνας προς την ανθρώπινη πίστη. Εκείνα τα λίγα λεπτά συνομιλίας με το θείο, τη στιγμή που ο άνθρωπος ταπεινώνεται μπροστά του. Αυτή η στιγμή είναι που ενέπνευσε τους τόσους Τηνιακούς, καλλιτέχνες, δημιουργούς.