Κέρκυρα: Μαρτυρίες και βιώματα απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής

- Newsroom

«Εμείς σαν παραμύθια είχαμε τις ιστορίες της Μικρασιατικής καταστροφής. Μπορεί λίγο να μας μαύριζε την ψυχή, από την άλλη, βέβαια, ήταν ίσως για αυτούς ανάγκη… θέλανε να το πούνε…». Είναι τα λόγια της Κατερίνας Κυριαζοπούλου - Ορφανίδου, απόγονου 3ης γενιάς προσφύγων από τις περιοχές Τιγκελτζίκ, Μπάφρα, Αμάσεια της Μικράς Ασίας.

   «Δίστιχα λέγανε… ο ήλιον εβασίλεψεν και η γη ετσαμουρώθεν και από σεβτ(ι)ά που αρρώστησεν καμία και ελαρώθεν…. Το έλεγε η γιαγιά μου… το θυμάμαι πολύ καλά». Η κ.

   Δέσποινα Φελουκίδου, απόγονος 2ης γενιάς προσφύγων από Πουλαντζάκη Κερασούντας του Πόντου, με αυτό το δίστιχο νοσταλγεί τα παιδικά της χρόνια.

   «Και αυτό που εγώ θυμάμαι, δική μου πλέον μαρτυρία-,ότι ο παππούς μου πέθανε το ΄84 και μέχρι και μία εβδομάδα πριν πήγαινε και έβαζε αγγελία στον Ερυθρό Σταυρό για να ψάξει να βρει τι έγινε ο αδερφός του, ο δίδυμος». Η κ. Μαρία - Ελένη Ανδρεαδάκη, απόγονος 3ης γενιάς προσφύγων από την Κωνσταντινούπολη, δεν ξεχνά την αγωνία του παππού της, για τον αδελφό που έχασε στον ξεριζωμό.

   Είναι μνήμες, συναισθήματα των απόγονων προσφύγων, που έφτασαν στην Κέρκυρα, από τις περιοχές της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης. Νοσταλγούν τα αγαπημένα τους πρόσωπα, τους γονείς τους, τους παππούδες τους, θυμούνται όσα έζησαν μαζί τους, όσα μοιράστηκαν στην οικογένεια στα προσφυγόσπιτα, τις αφηγήσεις τους για τις χαμένες πατρίδες, που στις περισσότερες φορές αντικατέστησαν τα παραμύθια, την καινούργια ζωή στη νέα πατρίδα.

       Είναι βιώματα, ιστορίες, μαρτυρίες της 2ης και 3ης γενιάς, όπως τις έχει καταγράψει και διασώσει, η Αναγνωστική Εταιρία Κέρκυρας στο σημαντικό ερευνητικό της έργο, «Από την Ιωνία στο Ιόνιο: Πρόσφυγες στην Κέρκυρα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή».

       Οι δεκάδες μαρτυρίες αποκαλύπτουν άγνωστες πτυχές των γεγονότων και παράλληλα, ιχνηλατούν το ιστορικό τραύμα του ξεριζωμού, έως τις μέρες μας.

   Ο επιστημονικός υπεύθυνος του ερευνητικού έργου της Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας Ευστάθιος Πουλιάσης ο οποίος είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής του τμήματος Ιστορίας και Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών του Ιονίου Πανεπιστημίου μίλησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και επισήμανε πως «η συλλογή των προφορικών μαρτυριών των απογόνων, διέσωσε άγνωστα γεγονότα και εμπειρίες, ενώ παράλληλα, ανέδειξε τα ίχνη από γενεά σε γενεά του ιστορικού τραύματος, ως τις μέρες μας. Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος συλλέχθηκαν συνολικά 62 νέες προφορικές μαρτυρίες, με τις "μεταμνήμες" των απογόνων των προσφύγων που ζουν σήμερα στην Κέρκυρα, αλλά και σε άλλα μέρη όπου εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες, οι οποίοι είχαν περάσει αρχικά από το νησί».

   Όπως διευκρινίζει, με τον όρο «μεταμνήμη», νοείται η δευτερογενής μνήμη, η οποία δεν αφορά βιωμένη εμπειρία, αλλά βασίζεται στις μεταγενέστερες αφηγήσεις προσώπων, κυρίως προς τους απογόνους τους, σχετικά με τα τραυματικά γεγονότα που οι ίδιοι έζησαν.

   Βέβαια πέρα από τις προφορικές μαρτυρίες, έρευνα πραγματοποιήθηκε σε δεκάδες φορείς στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, όπου και εντοπίστηκαν σημαντικά αρχεία και πλούσιο φωτογραφικό υλικό.

   Οι απόγονοι θυμούνται όσα έζησαν μαζί με τους δικούς τους, τα τραγούδια τις ιστορίες που τους διηγούνταν, τις μυρωδιές της Ανατολής στην κουζίνα αλλά και την κουλτούρα τους, τις αρχές και τις αξίες, που έλαβαν από εκείνους και είναι σήμερα για αυτούς, πολύτιμη κληρονομιά.

   Ο Ιωάννης- Γιάγκος Καλαιτζόγλου, απόγονος 2ης γενιάς από το Μεγαλοχώρι Σύλλης και Κύλινδρα Σελεύκειας, καταθέτει:

   «Πάντα θα θυμάμαι τα παιδικά μου χρόνια, την αγάπη, την αλληλεγγύη, τη φροντίδα μεταξύ των προσφυγικών οικογενειών, αλλά και τις σχέσεις και τον σεβασμό με τους ντόπιους…..».

   Για την Εριφύλη Χυτήρη, απόγονο 3ης γενιάς από το Τσανάκκαλε Μ. Ασίας και την Κωνσταντινούπολη, η κουζίνα της γιαγιάς ήταν μοναδική. 

   «Το μαντί που έφτιαχνε η γιαγιά μου είναι μια πίτα με φύλλο, κιμά και λίγο ρυζάκι, το οποίο το κάνανε στριφτό την Πρωτοχρονιά… το έφτιαχναν και συνεχίζω και εγώ να το φτιάχνω… όλο μπαχαρικά, μυρίζει ο τόπος μαστίχα, κανέλλα και γαρύφαλλο…»

   Η Κέρκυρα, μολονότι ως νησί, διέθετε περιορισμένες δυνατότητες, από τον Δεκέμβριο του 1922 έγινε τόπος υποδοχής και προσωρινής περίθαλψης των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής.

      Όπως αναφέρει ο Ευστάθιος Πουλιάσης, ο αριθμός των προσφύγων που κατέφυγαν στην Κέρκυρα είναι αδύνατον να προσδιοριστεί με ακρίβεια. Η διαρκής μετακίνηση προς αναζήτηση συγγενών και τόπου οριστικής εγκατάστασης τα πρώτα ταραγμένα αυτά χρόνια, δυσχεραίνει ιδιαίτερα την όποια απόπειρα υπολογισμού. Στην απογραφή του 1923, καταγράφονται 10.006 πρόσφυγες στο νησί. Βέβαια, σε αρχεία της Νομαρχίας Κερκύρας, τα οποία διασώθηκαν και τον τοπικό Τύπο, γίνεται λόγος για ομαδικές αφίξεις προσφύγων και τους επόμενους μήνες, μετά και την υπογραφή της Σύμβασης περί ανταλλαγής των ελληνικών και τούρκικων πληθυσμών.

   Για την προσωρινή στέγαση των προσφύγων που βρέθηκαν στην Κέρκυρα, έγινε προσπάθεια αξιοποίησης όλων των διαθέσιμων χώρων. Επιτάχθηκαν δημόσια και ιδιωτικά κτίρια ενώ έγιναν προσπάθειες για μεταφορά προσφύγων και σε κάποια χωριά της κερκυραϊκής υπαίθρου. Βέβαια, ο κύριος όγκος των προσφύγων εγκαταστάθηκε στο Παλαιό Φρούριο, το οποίο διέθετε χώρους, που μπορούσαν να φιλοξενήσουν ένα τόσο μεγάλο αριθμό ατόμων.

   Ο Ιωάννης-Γιάγκος Καλαϊτζόγλου, ο οποίος στήριξε από την πρώτη στιγμή το συγκεκριμένο ερευνητικό έργο και μοιράστηκε λίγο πριν φύγει από τη ζωή τις αναμνήσεις του, διέσωσε και τη δραματική εμπειρία της μητέρας του, η οποία βρίσκονταν στο Παλαιό Φρούριο κατά τον βομβαρδισμό της Κέρκυρας από τις ιταλικές δυνάμεις τον Αύγουστο του 1923.

   «Το δωμάτιο της γιαγιάς στο Παλαιό Φρούριο, έβλεπε προς το λιμάνι όπου βρίσκονταν ιταλικά πλοία που βομβάρδιζαν την Κέρκυρα. Ήταν 31 Αυγούστου του 1923. Ο ιταλικός στόλος βομβάρδιζε του Φρούριο. Μόλις η γιαγιά άκουσε να πέφτουν οβίδες δίπλα τους, ανέβηκε σε ένα σκαμνί για να ανάψει το καντήλι της Παναγίας. Το σκαμνί το κρατούσε η μητέρα μου. Μία από τις οβίδες των πλοίων πέρασε το ανοιχτό παραθύρι, και έκοψε το κεφάλι της γιαγιάς μπροστά στα ματάκια της μανούλας μου. Σήμερα, σε ένα κενοτάφειο στο Α΄ Νεκροταφείο Κέρκυρας έχουμε και τους πρόσφυγες που σκοτώθηκαν σε εκείνο το άδικο μακελειό».

      Οι περιορισμένες δυνατότητες μόνιμης αποκατάστασης στο νησί αποτέλεσαν την κύρια αιτία για τη μετεγκατάσταση των προσφύγων σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Όπως σχολιάζει ο κ. Πουλιάσης, μονάχα ένας μικρός αριθμός εξ αυτών εγκαταστάθηκε οριστικά στην Κέρκυρα, όπου μέχρι και σήμερα ζουν αρκετοί απόγονοί τους. Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 1928, στην Κέρκυρα υπήρχαν 2.227 πρόσφυγες, ενώ σε κατάλογο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών του έτους 1957, σχετικό με τους διαμένοντες στους προσφυγικούς συνοικισμούς του νησιού, καταγράφονται 870 άτομα. Ο μικρός αριθμός των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν τελικά στο νησί φαίνεται ότι συνέβαλε στη γρήγορη ένταξη και αφομοίωσή τους.

       Η Αναγνωστική Εταιρεία Κερκύρας, το παλαιότερο πνευματικό ίδρυμα της χώρας, με αδιάλειπτη λειτουργία από το 1836 έως σήμερα, αποφάσισε τη δημιουργία μιας επετειακής ψηφιακής έκθεσης αφιερωμένης στην παρουσία των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής στο νησί. Η ιδέα για το ψηφιακό αυτό εγχείρημα κατατέθηκε στο υπουργείο Πολιτισμού ως πρόταση στο πλαίσιο της πρόσκλησης εκδήλωσης ενδιαφέροντος για επιχορήγηση ή και αιγίδα έργων και δράσεων σχετικών με την έννοια του εκπατρισμού με αφορμή την άφιξη και ενσωμάτωση των ελληνικών πληθυσμών στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Το υπουργείο Πολιτισμού ενέκρινε την προτεινόμενη ψηφιακή έκθεση με τίτλο «Από την Ιωνία στο Ιόνιο: Πρόσφυγες στην Κέρκυρα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή», χρηματοδοτώντας μερικώς και θέτοντάς την παράλληλα, υπό την αιγίδα του.

       Το πρώτο μέρος του ερευνητικού έργου «Από την Ιωνία στο Ιόνιο: Πρόσφυγες στην Κέρκυρα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή» πραγματοποιήθηκε το 2022 και δημιουργήθηκε η ομώνυμη ψηφιακή επετειακή έκθεση: https://refugees-to-ionio1922.eu/, η οποία μέχρι και σήμερα έχει δεχθεί πάνω από 100.000 επισκέψεις και έχει αξιοποιηθεί σε επιστημονικές μελέτες και εκπαιδευτικές δράσεις. 

       Με την αποκλειστική υποστήριξη της Πειραιώς, πραγματοποιήθηκε η δεύτερη φάση του ερευνητικού έργου της Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας καθώς και η έκδοση του ομότιτλου δίγλωσσου λευκώματος, που εντάσσονται στο επετειακό πρόγραμμα της Τράπεζας, «Ημέρες Μνήμης του Ελληνισμού, 1922-1924», το οποίο υλοποιήθηκε με αφορμή τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή και την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης για την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923.

      Η έκδοση του δίγλωσσου επετειακού λευκώματος, σε επιστημονική επιμέλεια του Δρα Ευστάθιου Πουλιάση, περιλαμβάνει πολύτιμο αρχειακό υλικό και μαρτυρίες, που περιέχονται στην ψηφιακή έκθεση αλλά και νέα τεκμήρια. Τα κείμενα του λευκώματος συνέγραψαν οι, Στάθης Πουλιάσης, Σπύρος Γαούτσης, Μάγια Χαραλαμποπούλου και Γεωργία Λαζαρίδου. Τη μετάφρασή τους στα αγγλικά ανέλαβε η Κέλλυ Καζαντινού, ενώ τον γενικό συντονισμό της έκδοσης είχε η Ελένη Γούστη- Σταμπόγλη και ο Δημήτρης Ζυμάρης.

    Αξίζει να σημειωθεί, ότι μέσω του εν λόγω ερευνητικού προγράμματος, ήρθαν σε επικοινωνία και ανέπτυξαν σχέσεις αρκετοί απόγονοι προσφύγων, άνθρωποι με κοινές μνήμες, εμπειρίες και βιώματα.

*Φωτογραφία αρχείου